Het cynisme van links: eerst de klassenstrijd en daarna pas het klimaat

Civis Mundi Digitaal #126

door Erik Jansen

In dit politieke pamflet richten Arthur en Jarmo Berkhout zich op het nihilisme van het neoliberalisme: de hoge salarissen, de bonussen, de inkomensongelijkheid, de economische groei ten koste van de natuur. Daartegenover stellen zij als maatschappelijk ideaal het collectieve beheer van bedrijven, beperking van het privébezit, en meer betekenisvol wonen en leven in overeenstemming met de natuur. Zij bieden geen pasklare marxistisch-leninistische strategie om daar te komen (de tijden van revolutie zijn voorbij), maar hopen dat de lokale onvrede met het kapitalisme de mensen zal verenigen in een opstand tegen het liberale economische systeem. Zij putten hoop uit bewegingen zoals Occupy, Syriza, los Indignados, en de Gezipark protesten in Istanboel, en de spontane hulp van NGO’s aan immigranten. Vanuit die lokale opstanden is men in staat nieuwe vormen van economie en samenleven op te bouwen. Daar is geen blauwdruk van boven voor nodig.

Kampen

De kapitalistische economie is volgens de auteurs vanouds gebaseerd geweest op het kolonialisme. De westerse landen waren zo rond de 16e eeuw arm en ellendig, maar bezaten wél de nodige technologie in de vorm van kompas, sextant en musketten om de wereldzeeën te bevaren en andere landen te veroveren. Daar werden kampen (plantages) ingericht om koloniale waren voort te brengen. Als de gewenste opbrengst niet met dwangarbeid kon worden gerealiseerd dan werd het wel gestolen van de lokale bevolking. Onder het motto van “zending” werden ook de lokale culturen en collectieve vormen van bestuur om zeep gebracht.

In de 20e eeuw ontstond het fascisme als een naar binnen gekeerde vorm van kolonialisme. Nu werden kampen binnen de eigen landsgrenzen opgericht om niet-eigen volkselementen in op te sluiten. Na de tweede wereldoorlog bleef het kampmodel in zwang voor de opvang van asielzoekers en immigranten. Het kamp is een stukje ‘buiten’ binnen het eigen land. Daar mag de migrant verblijven in afwachting van toelating.

Het liberaal-kapitalistische systeem heeft zich inmiddels via de globalisering uitgerold over de hele wereld. Grondstoffen en goedkope consumentenartikelen kunnen vrij over de wereld reizen, maar voor zeven miljard wereldburgers geldt dit niet. De westerse landen zijn omgebouwd tot een fort met ondoordringbare grenzen om de mensen te weren die het slachtoffer zijn van het kapitalisme en van de natuurvernietigende werking van de delfstoffenwinning, en van de opwarming van de aarde. Het mag door het internet lijken alsof we leven in een ‘global village’, maar niets is minder waar.

Zero-sum

Er is geen ongedeelde wereld. Er zijn twee werelden: een wereld van de rijken, die steeds rijker worden, en een wereld van de oude kolonies, die steeds armer worden. Dat proces zet zich ook binnen het rijke Westen door want ook hier worden de rijken rijker en de armen armer. Tot 1% van de bevolking kan beschikken over al het vermogen en inkomen.

Er is dus geen echte vooruitgang in de zin van de Verlichting. De vooruitgang van de weinigen gaat binnen het kapitalisme ten koste van de velen. Daar bovenop komt de klimaatcrisis. Globalisering in economische zin is mogelijk, grondstoffen en olie kunnen overal vandaan gehaald worden zonder dat de plaatselijke bevolking er iets voor terugkrijgt, maar het is niet mogelijk dat iedereen op aarde zich een westerse leefstijl zal kunnen aanmeten, want zoveel aardes zijn er niet. Dus het enige wat de meerderheid van de wereldbevolking rest is immigratie naar het westen. Er is ook geen ‘mens’. Er zijn twee soorten mensen, de mensen binnen fort Europa en VS en de mensen erbuiten.

Volgens de auteurs kunnen we die uitbuiting van de Derde wereld en van de natuur niet stoppen, tenzij we het kapitalisme vervangen door een ander systeem. Zolang dat niet het geval is kunnen we hoogstens in fatalisme ons eigen afval scheiden.

Zelfverwerkelijking

De auteurs gaan ook te rade bij Marcuse en Adorno en ontlenen aan hen de bewering dat het neoliberalisme het hippietijdperk heeft gebruikt om onder het label van “zelfverwerkelijking” de collectieve vormen van cultuur te vervangen door een consumptiepatroon geheel gericht op individuele verlangens. Om de auteurs te citeren: ”De neoliberale wending was vanaf het begin een strategie om de utopische impuls van de jaren zestig en zeventig in de kiem te smoren. Dat werd, behalve middels repressie, bereikt door diezelfde utopische energieën aan te boren voor nieuwe vormen van commodificatie” (p. 115). Met die nieuwe vormen van commodificatie wordt dan de “belevingsindustrie” bedoeld: ervaringen, reizen, retraites, sessies, etc.

Nihilisme

Tot zover de hoofdlijn van het betoog. Je kunt je afvragen of alle kwalen komen door het neoliberalisme. Zijn de burgers die voor een weekje snorkelen op Bonaire het vliegtuig pakken zo getransformeerd door het economische systeem dat ze niets om het klimaat geven? Of hechten ze meer aan hun persoonlijke beleving en vinden ze het snorkelen wel zo fijn? Maakt de technologie het niet iedereen erg makkelijk om met de auto boodschappen te doen om de hoek, in plaats van lopend of met de fiets?

Natuurlijk is het “gillend rijk” willen worden een kwalijke uitwas van het neoliberalisme, maar de auteurs wekken de indruk alsof alleen de topmannen van Shell en Esso zich in de handen wrijven nu de oorlog in Oekraïne ze heeft opgezadeld met een miljardenwinst. Het nihilisme is niet alleen voorbehouden aan die top. De tweede-generatie immigranten hebben zich inmiddels opgewerkt in de cocaïnehandel en belagen nu advocaten en regeringsleiders. Ook de mensensmokkelaars die overvolle bootjes de Middellandse zee opsturen, waar ze door de beide auteurs zo bejubelde hulporganisaties worden opgepikt, en nu kinderen van 14-15 jaar voor de poort van asielcentra afzetten; enig nihilisme kan hen ook niet ontzegd worden.

Is de “snoeiharde repressie” (p. 109) die een einde maakte aan de revolte van de jaren zestig wel zo hard geweest, of hebben de vakbonden de revolutie verraden voor 10% loonstijging? Zitten de babyboomers van toen nu niet rustig te genieten in hun tweede huisje in Frankrijk?

Populisme

Het is jammer dat Arthur en Jarmo Berkhout het liberale democratische stelsel niet waarderen want dan zouden ze kunnen pleiten voor hogere belastingen op winst en vermogen en dan zouden ze een echt klimaatbeleid kunnen voeren dat burgers helpt om hun energieverbruik terug te dringen. Daar gaan de rijken niet over. Dat kan langs de parlementaire weg. Daar is wel een meerderheid voor nodig. Helaas hebben de progressief-linkse partijen geen meerderheid en groeit in Europa het populisme en de anti-overheidstendensen. Van hen hoeven we geen klimaatbeleid te verwachten, niet omdat het economische systeem het verhindert, maar omdat die groepen het klimaat een hobby van de ‘elite’ vinden, die de overige burgers hun genoegens, zoals auto, vakantie en BBQ wil ontnemen.

Cynisme

Het boekje is vlot geschreven. De auteurs zijn duidelijk liefhebbers van de stijl van Willem Schinkel en Slavoj Žižek. Dat leidt af en toe wel tot wat rebusachtige formuleringen zoals deze (p. 173): “Het onverwachte ‘waarheidsmoment’ van de virusdemonstranten is dat er een grote kans bestaat dat we onder ongewijzigde omstandigheden inderdaad een periodieke of zelfs frequente terugkeer van vrijheidsbeperkingen zullen meemaken, dat wil zeggen van naakte staatssoevereiniteit; en dat vanwege de bizarre evenwichtsoefening waarbij we ons beschermen tegen de dingen die we zelf veroorzaken, in plaats van te veranderen wat we doen”.

Om dit te begrijpen moeten we weten dat de auteurs corona toeschrijven aan de plundering van de natuur door het kapitalisme, en dat we daar dus alleen wat aan kunnen doen door het kapitalisme te vervangen door een ander (socialistisch/communistisch – deze woorden vallen niet in het boekje) systeem. Je kunt je afvragen of deze houding niet een vorm van nihilisme is, misschien zelfs wel een vorm van cynisme.

Dat cynisme spreekt ook uit de opiniebijdrage van Ewald Engelen en Ron Meyer in de NRC van 17 september: “Wie daarentegen burgers geen ander perspectief voorhoudt dan domweg accepteren dat we allemaal armer worden, dat een recessie nu eenmaal de prijs is die we moeten betalen voor tien jaar onverantwoord monetair beleid, dat we maar een extra warme trui moeten aantrekken als we de gasrekening niet kunnen betalen, of nog erger: wie de gestegen energieprijzen als een uitgelezen kans ziet om burgers te dwingen nu eindelijk te verduurzamen, moet niet vreemd opkijken als de klassenstrijd straks in zijn of haar gezicht ontploft.”

Als aan de ene kant de anti-overheidsdemonstranten zich door geen enkele van boven opgelegde maatregel laten gezeggen, en aan de andere kant de anti-nihilisten geen enkele aanslag willen op de koopkracht, en suggereren dat we eerst moeten wachten op de uitkomst van de klassenstrijd voordat we echte klimaatmaatregelen kunnen nemen, ja, dan is de aarde ten dode opgeschreven.