Het Midden-Oosten

Civis Mundi Digitaal #127

door Jan de Boer

Het Ottomaanse imperium: zijn succes en zijn neergang

Op zijn hoogtepunt in de tweede helft van de zeventiende eeuw strekte het Ottomaanse imperium zich uit over zo’n drie miljoen vierkante kilometer. Na Rome en Byzantium is het de enige politieke constructie die vergelijkbare dimensies heeft bereikt en zes eeuwen heeft geduurd. De geschiedenis van het Ottomaanse imperium maakt voor de volle 100% deel uit van de Europese geschiedenis. « Roumelië », in het Turks « Rumeli », betekent letterlijk « land van de Romeinen ». Het is de term die gebruikt werd om het deel van het Balka-schiereiland aan te duiden dat onder de hegemonie van de Ottomanen stond. Roumelië is altijd het economische en politieke hart van de Ottomaanse wereld geweest, alsook de smeltkroes van zijn elites.

Hoewel het woord « turk » vanaf de vijftiende eeuw graag gebruikt werd door de westerse christenen, definieerden de onderdanen van de Sultan zich niet als zodanig: zij waren Ottomanen. De Staat is in wezen niets anders dan de uitbreiding van de dynastie. Het imperium, een opeenhoping van volkeren en koninkrijken, vormt slechts een geheel door de overheersing van het nageslacht. Inderdaad een buitengewone lotsbestemming van Osman de eerste (1258-1324) en zijn nakomelingen: semi-nomadische stamhoofden in Anatolië, die zich met geweld een machtig koninkrijk verschaften, de Balkan veroverden, en Constantinopel (het tweede Rome) omsingelden, waarvan Mehmet de tweede zich in 1453 meester maakte. Gevoed door de Griekse en Latijnse culturen beschouwde Mehmet de Veroveraar (1432-1481) zich als een nieuwe Alexander de Grote en stichtte hij een naar zijn idee universeel Imperium.

De kracht van de Ottomanen was de uitvinding van niet eerder vertoonde regeringsvormen, die ook de macht van hun leger verklaren. In een nog algemeen feodale wereld wees het Ottomaanse imperium het adeldom af. Een belangrijk deel van zijn elites waren geroofde en vervolgens bekeerde kinderen van niet-mohammedanen, met name op de Balkan, die al gelang naar hun capaciteiten tot op de hoogste militaire en burgerlijke posten benoemd werden: een meritocratisch systeem.

Bovendien moesten hun vaders, de sultans, noodzakelijkerwijs afstammen van de Osmanli; hun moeders, slaven van de harems, waren gekocht of geroofd afkomstig uit de Kaukasus, uit de Balkan… en daarna bekeerd. In de harem speelde zich overigens ook de opvolging van de sultan af: ieder van zijn echtgenotes drong haar zoon naar voren in de hoop dat deze de volgende sultan zou worden. Al zijn broers en halfbroers werden gedood of, vanaf de zeventiende eeuw, levenslang opgesloten in het serail, het paleis, om dynastieke ruzies te vermijden.

De andere kracht van het Ottomaanse imperium was zijn relatieve religieuze tolerantie. Joden en christenen (later ook andere geloven) met het statuut « zimmi » werden tegen betaling beschermd, moesten de dominantie van de islam erkennen, bleven onderdanen van de tweede rang, maar konden vrijelijk hun religie uitoefenen, en de verschillende etno-religieuze gemeenschappen regeerden zichzelf volgens hun eigen wetten. De sultan-kalief was de heerser over de gelovigen, maar de Ottomaanse islam bleef pluralistisch met gekruiste soennitische en sjiitische invloeden, Mongoolse erfenissen, gewoontes van Turkse stammen en animistische en sjamanistische invloeden uit Centraal-Azië.

De neergang kondigde zich vanaf het begin van de achttiende eeuw aan. De moderniseringspogingen in de negentiende eeuw waren niet voldoende om de verzwakking van de Staat, de militaire nederlagen en het verlies van grondgebieden met name in de Balkan tegen te houden. En het werd nog erger toen Abdulhamid, een paranoïde en solitaire despoot die van 1876 tot 1909 regeerde, een steeds autocratischer macht installeerde. In die tijd kwam een steeds machtiger Turks nationalisme op dat de verdediging van het Turkse ras in het centrum van zijn ideeën plaatste en zich zo losmaakte van het Ottomaanse integratiemodel. Het gevolg daarvan was de genocide op de Armeniërs tijdens de Eerste Wereldoorlog, met daarna de volledige ineenstorting van het Ottomaanse imperium.

Toen begon een nieuwe historie, die van een Turkse republiek gevestigd door Mustafa Kemal Atatürk naar westers model. Een model dat de huidige president Erdogan grotendeels om zeep heeft gebracht.

Geschreven in oktober 2022

Iran: de haarlokken van de revolutie

Nu heel veel vrouwen hun haren afknippen om het regime van Teheran te trotseren, is het interessant om de achtergrond daarvan wat betreft de symbolische en politieke dimensies van het haar in de Perzische mythologie te kennen.

Terwijl een revolutie de Iraanse maatschappij in vuur en vlam zet op het ritme van de leus « vrouw, leven, vrijheid » mobiliseert een symbolische handeling de rebellen tegen de islamistische macht en in hun spoor vrouwen, artiesten en politici overal ter wereld die deze symbolische handeling overnemen als teken van solidariteit: het afknippen van haarlokken of het hoofd kaal scheren. Welke betekenis moet je daaraan geven? Wat betekent dit afknippen van haarlokken, wat de protestanten blijven doen om de verplichting van het dragen van een sluier te tarten?

In bepaalde Iraanse regio’s, zoals Koerdistan en Lorestan, snijden vrouwen hun haar af als teken van rouw. Het verminkte haar van de manifesterende vrouwen en meisjes zou zo een uitdrukking van collectieve rouw kunnen zijn. Een toonbeeld van intens verdriet veroorzaakt door het tragische lot van de jonge Koerdische vrouw Mahsa Amini, die zich op 16 september haar leven ontstolen zag tijdens een voorlopige inhechtenisneming door de « moraalpolitie », het controleorgaan van de Islamitische Republiek sinds de verplichting van het dragen van een sluier, nu meer dan veertig jaar geleden.

Deze dimensie sluit evenwel de andere symbolische bronnen van deze handeling, die ook een politiek protest betekent, niet uit. Sociale bewegingen veranderen vaak in nog nooit geziene gebeurtenissen met een mengelmoes van tekens en betekenissen. Vanuit de invalshoek van protest laat deze handeling het spuugzat-zijn van vrouwen zien van de gewelddadigheden die de verplichting van het dragen van de sluier tot gevolg heeft. Je kunt in een andere vorm dezelfde vervoering zien bij jonge vrouwen die het verbod op het gemengd bezoeken van voetbalwedstrijden trotseren en hun haren afsnijden of hun hoofd kaal scheren.

De film « Offside » van de nu in de gevangenis opgesloten zeer bekende en vaak bekroonde dissidente cineast Jafar Panahi is op deze realiteit gebaseerd. Probeer deze film, in 2006 in Berlijn bekroond met een Gouden Beer, op een of andere manier te zien. In andere Iraanse films heeft het kaal geschoren hoofd van actrices tot een intens debat onder islamitische theologen geleid, die bevestigen dat de « hijab », de sluier, niet alleen het haar, maar ook het hele hoofd van vrouwen moet bedekken. Een nieuw bewijs dat het dragen van de sluier een absolute wil aantoont om hun totale bestaan te domineren. Zo kun je de « tweet » van een jonge Iraanse vrouw beter begrijpen die van geslacht wil veranderen om haar sluier niet meer te hoeven dragen en zo niet meer het risico te hoeven lopen rechtstreeks in de hel van deze Republiek terecht te komen.

De Perzische mythes, poëzie en verhalen bieden ook andere perspectieven inzake de huidige opstand. Zo is er het rouw-ritueel in de « Shâhnâmeh » (het boek van de koningen), waarin de grote Iraanse dichter uit de tiende eeuw, Ferdowsi, de geschiedenis van Iran van voor de islam verhaalt. Faranguis, één van zijn personages, die in haar persoon schoonheid en kennis van kunst en wetenschappen verenigt, snijdt haar haren af wanneer zij het bericht krijgt dat haar man, Siavach, op het slagveld gedood is. Siavach, vanwege zijn moed één van de meest geliefde helden van de Iraniërs, symboliseert terzelfdertijd onschuld en de strijd van het goede tegen het kwaad.

Vandaag de dag personifieert Mahsa Amini de wreed verwoeste onschuld door de heersende macht, en dat motiveert de opstand van vrouwen en mannen. Gezien de sacralisering van discriminaties en seksistische gewelddadigheden, die het cement zijn van de islamistische orde, hoeft dat niemand te verbazen. Ook andere literaire bronnen laten allegorische verbanden zien tussen het haar en vegetatie: beide groeien en brengen het leven voort. Dat laat ons de hoop zien die zich nu achter het afsnijden van haar op het slagveld van de Iraanse straten verschuilt.

In een Zoroaster-mythe (de dominerende religie in het antieke Perzië) creëert Ohrmazd de wereld vanuit een door het licht gemaakt lichaam. Vanaf het hoofd creëert hij de hemel, de voeten van de aarde en van de haren de vegetatie. Haren en vegetatie zijn hier op een existentiële manier gelieerd. Iraanse sprookjes vertalen hetzelfde idee. Het betreft ook de verhalen over de heldin Tchelguissou, wier naam « de vrouw met veertig haren » betekent. Dit aantal betekent in werkelijkheid natuurlijk een veel hoger aantal en symboliseert het moment waarop een evolutie zich voltrekt of een verandering plaatsvindt. Deze heldin vertegenwoordigt waarschijnlijk het volmaakte beeld van het vrouwelijke, maar het meest symbolische aspect ervan zit in de magische macht van haar haren, te weten hun capaciteit om de vegetatie te laten groeien en de bodems vruchtbaar te maken. In één van deze verhalen beschrijft Tchelguissou dat een al zeventig jaar dode boom weer groen werd na door één van haar haren aangeraakt te zijn.

Deze intieme verhouding tussen haar en vegetatie vinden we ook terug in de antropologische interpretatie van een rouw-ritueel karakteristiek van de Fars, een zeer warme regio in Iran. De vrouwen rollen er hun weggesneden haar om hun polsen of hangen het aan het zadel van het paard van de overledene, gieten er hun tranen over en smeken zo de hemel hun regen te brengen en de gestorven persoon te doen herleven. De tranen van smart zijn van dezelfde orde als de regen, en het verdriet van de dood roept de hergeboorte op. Ik denk dat we dezelfde hoop terugvinden in de woorden, de leuzen en de liederen van de Iraanse vrouwen en meisjes. Ook daarin vermengen zich de oproepen voor vrijheid en het verdriet van de wrede dood van Masha en van de jonge vrouwen en mannen die iedere dag tot bloedens toe vechten voor een fatsoenlijk leven.

Geschreven in oktober 2022