Dasein is design: intrigerende hedendaagse kunst

Civis Mundi Digitaal #133

door Maarten Rutgers

De afgelopen jaren was kunst van de Rotterdamse kunstenaars Alexx Meidam en Lynda Deutz te zien in diverse landen. Er was een tentoonstelling met werk van beiden in Zwitserland, ook werden er werken getoond op enkele plekken in België. In Pulchri Studio in Den Haag waren het afgelopen jaar al enkele doeken van beide kunstenaars te zien. In de Rotterdamse galerie van Christian Ouwens hangt eveneens werk van Alexx.

Hieronder een al wat ouder werk van Alexx, waarin duidelijk wordt dat hij indertijd al met taal, tekst en betekenissen aan de slag was. Aan de toeschouwer de eer de verschillende elementen te ontdekken en van een betekenis te voorzien. Is deze dezelfde als die van de kunstenaar? Het huidige werk doet dat op geheel andere wijze, maar nog steeds is er gezonde spanning tussen toeschouwer en kunstenaar.

Dadadadatate (2011)

(85 x 258 cm)

Dasein is Design

De nieuwe tentoonstelling[1] van Alexx Meidam en Lynda Deutz in de Hardenbergzaal van Pulchri Studio, de kunstenaarsvereniging en galerie in Den Haag (www.pulchri.nl) draagt de intrigerende titel Dasein is Design. Het is een thema dat beiden al langere tijd bezighoudt. Het zorgt voor een constante stroom aan ideeën en daarmee ook nieuw werk dat gezien wil worden.

Wat wordt met de titel bedoeld, wat willen de kunstenaars met hun werk uitdragen. In enkele gesprekken met het echtpaar de afgelopen jaren kwam het thema aan de orde. Een drietal weken voor de vernissage sprak ik opnieuw met beide kunstenaars in hun Rotterdamse atelier over hun werk. Ik kreeg een voorproefje van de tentoonstelling met een deel van de werken die te zien zullen zijn in Pulchri Studio; aan veel wordt nog steeds gewerkt. Het creatieve scheppingsproces eindigt bij wijze van spreken nooit. Nog op de laatste dag voor de tentoonstelling wordt geschilderd. “Het blijft zoeken naar identiteit. Het werkstuk vraagt soms om meer tijd,” aldus Lynda. Het is altijd stress kort voor de expositie.

Alexx vertelt dat het idee voor het thema geboren is na gesprekken met Henk Oosterling, een goede vriend van hen beiden en na lezing van zijn artikelen en zijn boek Verzet in ecopanische tijden[2]. Oosterling schrijft dat “design ontwerpen betekent”, maar ook “een levendig discours ontvouwen”. Van belang is vooral dat het individu slechts in relatie tot de ander bestaan kan[3]. Dasein betekent dan in deze relatie zijn, er tussen zijn - Inter-esse. Oosterling[4]: “Design maakt dit ‘inter’ expliciet. Dasein wordt dan letterlijk inter-esse: een tussen-zijn.” Voor de kunstenaars gaat het hier om in wording te zijn, om te scheppen, om creatie, maar ook om het discours met de toeschouwer tot stand te brengen. Het leidt ertoe dat beiden op hun eigen wijze de wisselwerking tussen kunstenaar en materiaal en de wisselwerking tussen het kunstwerk en de toeschouwer onderzoeken en voelbaar, tastbaar, waarneembaar maken. Het is een manier van werken waaraan ze het begrip collection collée hebben toegevoegd. Het is bijzonder boeiend te zien hoe ieder van hen op een totaal andere manier met deze werkwijze omgaat. 

Staal Blauw

(140 x 170 cm)

Twee kunstenaars

De Rotterdamse kunstenaars Lynda Deutz (1961) en Alexx Meidam (1954) zijn altijd verbonden geweest met de turbulente geschiedenis van Rotterdam. Beiden doorliepen de Rotterdamse Kunstacademie. Kunstzinnig verliep hun ontwikkeling nogal verschillend.

Alexx Meidam experimenteerde in zijn beginjaren met vele richtingen in de schilderkunst, hoewel de rode draad in zijn werk altijd het abstracte is geweest. Ook werden uiteenlopende technieken benut. Enige tijd werkte hij samen met Enno de Kroon, waarbij ze zich als één profileerden[5]. Hun kunst werd gezamenlijk vervaardigd zonder dat de heren na afloop konden zeggen ‘dit is mijn bijdrage en dat is de zijne’. Nadien gingen hun wegen uit elkaar. Na een periode met veelal monochrome werken ontstonden Alexx’ fraaie stukken met verwerking van ruggen en andere delen van oude boekwerken, als in een soort polychromatisch vlechtwerk, waarin opnieuw het schilderen uiteindelijk het beeld tot kunstwerk maakt. Alexx is steeds zoekende naar de mogelijkheid het materiaal dat hij gebruikt en hanteert zichzelf te laten reflecteren. Hierbij spelen het formaat en de materiële gelaagdheid van het werk een grote rol. Hij verkent schilderkunstig de ruimte tussen taal, tekst en tekens op zoek naar een ademende kleurhuid, een schilderkunstige vormgeving.

De industriële sfeer, vakmanschap, lasnaden en roest van afgedankte machines, zo passend bij Rotterdam, de stad waar zich zijn kunstenaarsleven afspeelt, komen terug in het werk van Alexx. Tijdens de pandemie met het coronavirus werd een nieuwe stijl, waarbij hij met roest ging werken[6], verder ontwikkeld. Zo ontstond een serie van dagelijks geschilderd kleiner werk[7] – 366 stuks - getiteld Covid Diary: Sparks In The Dark. Het leidde in 2021 tot een mooie tentoonstelling in Pulchri[8]. Nog steeds is voor Alexx Meidam roest een zeer belangrijk kenmerk van zijn huidige werken. Het maakt een onuitwisbare indruk op de toeschouwer. De essentie van het werk zit erin dat het tastbare, het direct zichtbare verhult dat er een diepere dimensie is. Pas in de verbinding die je aangaat met het werk kan deze dimensie voelbaar, zichtbaar worden. De dubbele binding wordt duidelijk doordat ijzer en zuurstof onmisbaar zijn voor menselijk leven, maar in onze industriële wereld tot verval, tot roestvorming leiden, roestvorming die voorkomen moet worden door het ijzer toe te dekken, te omhullen. Het geheel heeft een gelaagdheid in zowel de vervaardiging als de betekenis. Er is verzameld en er wordt gehecht; het is collection collée,wisselwerking tussen kunstenaar en kunstwerk, maar ook tussen toeschouwer en kunstwerk. En daarmee het inter-esse dat ons menszijn in de relatie tot de ander vormt.

Harbour dress #19

(92 x 35 cm)

Jurk als metafoor

Lynda Deutz kiest in haar werk als uitgangspunt dat we in een voortdurend veranderende wereld leven, waarin het individu zich alleen nog toont aan zijn attributen[9]. Hoogleraar sociologie Marianne Gronemeyer[10] beschreef al in 1996 hoe deze attributen bijdroegen om nog een identiteit te kunnen vinden, nu niet in jezelf, maar buiten jezelf. Het zijn elementen als exclusiviteit of geraffineerde smaak, waarmee je opvalt tussen anderen, die op hun manier hetzelfde proberen te bereiken. En daarmee wordt de mens weer kuddedier. Om dit te demonstreren – Lynda spreekt hier over kopiëren en gebrek aan wilskracht – toont de kunstenaar ons slechts de buitenkant, waarmee het onzegbare, het niet direct waarneembare, een uitdaging voor de toeschouwer wordt. Maar het kan evenzeer tot een blik van herkenning leiden. Lynda werkt zowel met foto’s, schilderijen, sculpturen als met collages. Ook voor haar is Rotterdam het decor waarin de verhalen van passanten die komen en gaan in de veelsoortige werken, schilderijen en collages van teksten, foto’s en historische beelden tot uitdrukking komen. Veelal is de laatste jaren het samenhangende en samenbrengende in de vorm van een jurk gegoten. Het is een metafoor voor een speelse identiteit die omhult en onthult. Deze kan verschillende vormen aannemen, bevrijdend zijn, maar ook beperkend. Het individu is als het ware jurk geworden, is uiterlijk geworden. Deze vorm, deze ‘attributering’ wordt vaak getoond in een herkenbaar landschap in veelvormige beelden. Vorm en beeld tonen een dialoog.

Lynda creëert collages, waarbij ze gebruik maakt van vele soorten materiaal, maar ook schilderijen. In deze beelden, zeker de collages worden verleden en heden weergegeven met behulp van nieuwe visuele beelden, maar ook met oud fotomateriaal en meer. 

Ze toont in haar werk goed zichtbaar de gelaagdheid van het werk. Het is hét kenmerk van collection collée. Verschillende elementen worden verzameld, bijeengevoegd en aangebracht, waardoor het kunstwerk ontstaat, ontsproten aan de visie van de kunstenaar met een bijzondere ontwikkeling van de verhouding tot de toeschouwer, waarin opnieuw gelaagdheid tot uiting komt.

Expositie

Alexx’ werk ontstaat intuïtief, waarbij er een vaste basis is. Alles past in een vierkant[11] of driedimensionaal in een kubus. De laatste jaren gebruikt hij geen monochrome vlakken meer. Er is altijd visueel reliëf, beweging, geen stilstand. Kleur is belangrijk; kleur die zeer gedoseerd wordt toegepast. “Het is een uitdaging om met kleuren ruimtelijkheid te creëren”, legt hij uit. “Hoe spreekt de kleur?”, is van groot belang. En toch is het voor hem nooit een verrassing hoe de werking van het schilderij is, hoewel “het vaak anders uitpakt dan verwacht. Schilderen verlangt een fragiele benadering.”[12]

Het werken met roest geeft een nieuwe dimensie aan de schilderijen; geen felle kleur, maar naast het bruinrode van het roest worden stevige kleuraccenten teruggevonden. Een enkele keer is het omgekeerd; de roestige lasnaad in het schilderij brengt reliëf aan in felgekleurde vlakken. Het is soms als een soort ritssluiting in het doek of ook een reparatie, een gehechte wond in het weefsel. Het gaat hier niet om de rationele verstandsvraag ’wat betekent het?’. Het gaat om geraakt worden, in dialoog te komen met het kunstwerk en daarmee met de kunstenaar erachter.

Spatial Concept

(88 x 83 cm)

Lynda toont in de huidige expositie alleen schilderijen. Hierin is de gelaagdheid te vinden in de kleurvlakken, ook in het grijs, in de contouren met dieptewerking. Lynda: “Het gaat om kleurvakken die ruimtelijk werken, die het reliëf geven. In mijn werk geef ik met de kleurvakken het landschap van de haven weer.” In de metaforische jurk laat ze zien op zoek te zijn naar die eerder genoemde identiteit. “Er is een samensmelten van identiteiten te zien. Het roept de vraag op, wie is het individu, wie zijn wij, wat is onze identiteit.” In het werk zijn contouren zichtbaar die diepte geven, die het samensmelten in beeld brengen. In deze gelaagdheid vinden we tussenruimtes. Hierin, in dit midden, ontstaat iets nieuws, ontstaan de kleuren, ontstaan vormen, kunstzinnige uitingen, ontstaat de vrije ruimte, die het ‘zijn’ als in wording toont. Het is een ‘zijn’ dat bij de Duitse filosoof Heidegger[13] een essentiële rol speelde; het is de individuele mens die in deze vrije ruimte leven kan, in het heden. Ook tussen toeschouwer en kunstwerk vinden we een tussenruimte, waarin ontmoeten plaatsvindt, een wederzijds geschenk, dat van mens tot mens verbindt, waarin het Dasein zich vertoont.

Bij Alexx zien we dat deze tussenruimte ons anders voorkomt. Zijn werk vraagt een dieper op je in laten werken om de gelaagdheid te beleven, om de inherente tussenruimte te zien. Voor beiden geldt dat hun werk een appel doet op de toeschouwer om niet passief te blijven, maar actief op de kunstwerken in te gaan.

Praxis

Beide kunstenaars laten zien dat hun creativiteit enerzijds iets zeer persoonlijks is, anderszins verlangt het vervaardigen van kunstwerken dat er een gemeenschap van kunstenaars is die over gemeenschappelijke waarden beschikken. De individuele kunstenaar beleeft in zijn scheppen een existentiële vrijheidspraktijk, zoals die door de Britse moraalfilosoof Alisdair MacIntyre[14] is beschreven. Hij beschrijft dat praxis betekent een complexe sociaal-menselijk manier van werken uit te oefenen, waarmee de bijbehorende waarden vervuld worden. Hij geeft vele voorbeelden, waaronder schilderen. Hij geeft aan dat “praxis geen eenvoudige activiteit is; het is een complex geheel van samenhangende activiteiten.” Bij praxis gaat het om interne waarden, die uitgebreid kunnen worden en geperfectioneerd. Praxis veronderstelt tevens dat er een gemeenschap is van beoefenaren, die deze waarden geïncorporeerd hebben.

Deze gemeenschap is duidelijk zichtbaar en laat zich zien. Gebundeld in Pulchri Studio ziet de buitenstaander deze gemeenschap naar buiten treden. Het maakt ook duidelijk dat voor de kunstenaars geldt dat zij inderdaad deel uitmaken van een gemeenschap, zowel virtueel als substantieel, dat zij de gemeenschappelijke waarden onderschrijven, maar ook hun totaal eigen individuele inbreng en creativiteit ontwikkeld hebben die hen in staat stelt origineel werk te laten zien. Werk dat aanspreekt en zijn eigen waarde toont.

Harbour dress #20

(151 x 79,5 cm)

Indrukken

De vernissage is nog niet geweest wanneer CM verschijnt[15]. Uit eerdere tentoonstellingen is mij de eerste indruk bij het binnenstappen van de ruimte bijgebleven; verbluffend, wat een krachtige doeken, wat een expressiviteit. Wat gebeurt hier? En ook welke verschillen worden hier zichtbaar? Gevraagd aan de kunstenaars wat zij beleven aan de bezoekers en hun reacties, krijg ik als antwoord dat er bij velen inderdaad een soort ‘wow’-effect optreedt. Hetgeen hen bij een recente tentoonstelling is opgevallen, is de hevige ontroering die zich van een toeschouwer meester maakte. Het werk overviel hem; het maakte veel los, in positieve zin, maar toch “hij huilde van ontroering”.

Tot slot

De tentoonstelling Dasein is design roept ons op tot nadenken, tot het beleven van de tussenruimte, die door kunstenaar en toeschouwer en tussen de kunstenaar en zijn materiaal fantasievol gecreëerd is en zelf het Dasein is. Het werk geeft zicht op dit ‘zijn’ via verbeeldingskracht omgezet in aanschouwelijke en tastbare uitingen. Het verwijst op kunstzinnige wijze vormgegeven naar Dasein als inter-esse, het op de aarde geworpen zijn in relatie tot de Ander, het oerfenomeen van menszijn en daarmee appelleert het aan het filosofische werk van Heidegger, Levinas en Sloterdijk om slechts enkelen te noemen. Het laat zien dat ontmoeten, het openstaan voor de ander, leidt tot een dialoog, ook al zwijgt de ander in gesproken taal.