De mens als eco-manager en eco-filosoof

Civis Mundi Digitaal #139

door Piet Ransijn

Naast de roep om actie richt de aandacht voor ‘global warming’ onze blik op onze plaats in het geheel van deze wereld. Blok brengt dat in verband met filosofie en metafysica: “de ervaring van een metafysisch geheel van de wereld... Daarmee toont zich een eerste reden om filosofisch te reflecteren op het klimaat... Wat is de impact van klimaatverandering op de wereld als geheel, dat het om reflectie vraagt?” In het antropoceen, is het overleven van de mens op aarde op het spel komen te staan? “In tijden van klimaatverandering blijkt die wereld als stabiele achtergrond helemaal niet stabiel te zijn maar instabiel te zijn geworden... Daarmee stuiten we op de tweede reden waarom filosofische reflectie op klimaatverandering belangrijk is. Klimaatverandering dwingt ons niet alleen tot een filosofische reflectie op de wereld als geheel, maar maakt ook de vraag naar de rol van de mens in tijden van klimaatverandering urgent. Met de ervaring van de instabiele wereld ontstaat immers meteen de vraag naar de rol van de mens om die instabiel geworden wereld weer stabiel te krijgen.” (p 33,34).

Blok onderscheidt 3 fasen in het antropoceen:

1. “De industriële revolutie waardoor de wereld als geheel... wordt omgespit, gedolven en volgebouwd”
2. “Hoogtechnologische samenlevingen waarin het leefklimaat van de mens onder druk is komen te staan”
3. “De stijgende curve van CO2-uitstoot moet worden gekeerd voor een duurzame toekomst”

Daarnaast onderscheidt hij naar het voorbeeld van anderen twee strategieën om een duurzame toekomst in de derde fase veilig te stellen: een eco-modernistische strategie die vertrouwt op technologische ontwikkelingen met de mens als diens manager en controller, en de ecologische strategie die “pleit voor

zelfbeheersing en rantsoenering, voor de conservering van de natuur en geboortebeperking, voor consuminderen en ontgroeiing van de economie”. (p35) Een voorbeeld van de eerste strategies is de benadering van Hidde Boersma e.a. in Ecomodernisme. Het nieuwe denken over groen en groei. Voorbeelden van de tweede strategie vinden we bij ecologen en eco-filosofen, bijv. Filosofie van de eenvoud van Marius de Geus of Symfonie van de natuur (zie CM 32,33,114) van Koo vande Wal (zie CM 98), hoewel het laatste boek de mens in het geheel van de natuur plaatst, zoals ook Blok op het eind van zijn artikel bepleit.

Ondanks de verschillen getuigt ook de ecologische strategie van de mens als manager van natuurbehoud en consumindering, van geboortebeperking en rantsoenering als object van zelfmanagement en zelfbeheersing met het ideaal van eco-efficiëntie, maar dan op een andere manier. Maar in hoeverre kan de wereld door ons worden beheerst? Is een mens niet geneigd en geniet hij/zij niet van grensoverschrijdingen? “Stelt... de menselijke conditie niet ook grenzen aan de reductie van de mens tot eco-efficiënt wezen?” In hoeverre is de mens een manager?

“Het verschil tussen mijn begrip van de wereld... is dat de mens niet langer een exceptionele po-

sitie heeft in de wereld... maar deel uitmaakt van een ecologische wereld waarin mensen, dieren en planten met elkaar vervlochten zijn in het ecosysteem... een metafysisch geheel... De bodem van die wereld... onttrekt zich aan onze beheersingszucht... Dit brengt ons bij de derde en laatste reden waarom

filosofische reflectie op klimaatverandering belangrijk is... In tijden van klimaatverandering blijkt die wereld instabiel en wordt onze aandacht vooreerst getrokken naar de aarde als grond van wereld. Klimaatverandering opent met andere woorden ons filosofisch perspectief op de aarde als grond van wereld... De aarde [als grond] stelt een grens aan onze beheersingszucht” en onttrekt zich daaraan (p36,37)

Dat impliceert een bezinning op onze plaats in de wereld op een instabiele aarde. “Het ideaal van management en control van de eco-modernistische en de ecologische strategie miskent dat de wereld verankerd is in de aarde en dat de mens niet alleen gebonden is... aan de aarde. Als we ons realiseren dat

de aarde de bodem vormt voor de menselijke conditie in de wereld, dan wordt duidelijk dat eco-efficiëntie niet langer volstaat.” (p 37) Er is meer dan dat. De menselijke conditie gaat niet op in management en con-

trol van de wereld.

Commentaar

Eco-filosoof Wim Zweers beschrijft in Participeren aan de natuur. Ontwerp voor een ecologisering van het wereldbeeld (zie CM 104) zes verschillende houdingen ten opzichte van de natuur: de almachtige heerser over de natuur, de verlichte heerser, de beheerder van de natuur, de partner van de natuur, de deelgenoot van de natuur, en eenheid met de natuur, volgens Toon van Eijk (CM 82,104). De eerste drie komen overeen met de twee strategieën die Blok noemt, die op hun beurt weer overeenkomen met het onderscheid in de tovenaar en de profeet van Charles Mann in zijn gelijknamige boek over twee grondhoudingen en concurrende ideeën over een leefbare toekomst op aarde.

De laatste drie houdingen komen overeen met hetgeen Blok op het eind van zijn artikel bepleit maar niet uitwerkt. Zie daarvoor genoemde verwijzingen. Volgens Van Eijk en anderen volstaat het managen van onze omgeving niet, maar is een fundamenteel andere met de natuur participerende houding en levenswijze noodzakelijk willen wij op termijn overleven op onze planeet. We zullen ons moeten aanpassen aan de aarde, daar de aarde zich maar beperkt laat aanpassen aan onze wensen en grenzen stelt aan de groei, zoals het roemruchte rapport van de Club van Rome decennia geleden al stelde.

Het boek van Blok waarop dit artikel is gebaseerd is besproken in CM 123 door Erik Jansen [1]. Hierbij zijn conclusie:

“De houding van management en control, die inherent is aan onze wereld, is niet in staat om de klimaatproblemen op te lossen... Er is een revolutionaire breuk met onze wereld van management en control nodig... Het ecosysteem is geen onderdeel van de markt en het stelt expliciet grenzen aan ons gedrag en verbruik.” Dit vraagt een andere relatie met de natuur en onze aarde, zoals o.a. Wim Zweers, Toon van Eijk en Koo van der Wal bepleiten. De vraag blijft dan welke bewustzijns- en gedragsverandering nodig is, waarop Toon van Eijk ingaat in zijn boek hierover, besproken in CM 115 en 116.

Erik Jansen vervolgt: “In enkele recente interviews [3.4] gaat hij [Blok] wat explicieter in op een alternatief voor zowel de eco-exploratieve als de eco-modernistische houding. Uitgaande van biomimetische principes wil hij technologie beter inpasbaar maken binnen de natuurlijke omgeving... De bio-based economy die Vincent Blok voorstelt, voldoet echter ook niet aan die grenzen. Ze kan daarom gevoeglijk geschaard worden onder de eco-modernistische benaderingen.

Al ziet Vincent Blok af van concrete voorbeelden, op basis van de op zich interessante analyses zou ik graag een voorstel willen doen: stop met veeteelt ten gunste van een vegetarisch dieet van groente en bonen... Dat is niet alleen beter voor onze gezondheid en die van de planeet, maar biedt... ook een directere relatie met de natuur. Dan kan de aarde weer terugkeren naar de stabiele situatie...”

Noten

[1] Civis Mundi Digitaal #123  link Onze eco-filosofische relatie met de aarde

 door Erik Jansen.Bespreking van Vincent Blok, Van wereld naar aarde. Filosofische ecologie van een bedreigde planeet. Boom, 2022.

[2] Interview met techniek filosoof Vincent Blok, We moeten op zoek naar technologieën die de natuur omarmen, Nemokennislink 13 mei 2022.

[3] Filosoof Vincent Blok: In klimaatverandering zijn filosofen nauwelijks geïnteresseerd. Interview door Lodewijk Dros, Trouw, 20 juni 2022.