Narcisme, citaten

Civis Mundi Digitaal #143

Uit de bespreking van Isolde Charim, Narcisme. Over de vrijwillige onderwerping. (Die Qualen des Narcizissmus). Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2024 in NRC 16 feb. 2024

“Cultuurkritiek. Wie de maatschappij wil verbeteren, moet eerst naar zichzelf kijken, toont Isolde Charim. De neoliberale moraal huist diep in onszelf – en komt tot uiting als een narcistisch ideaal”.

“Vrijwel nooit wordt duidelijk gemaakt waarom het neoliberale gedachtegoed zich zo gemakkelijk heeft kunnen verspreiden, waarom het tot op heden zo aantrekkelijk wordt bevonden, zelfs door mensen die er aantoonbaar het slachtoffer van zijn. Het wordt vaak voorgesteld als een van buitenaf opgedrongen ideologie... In Narcisme wil Charim [Oostenrijks filosoof en journalist] laten zien dat de neoliberaal diep in onszelf huist. Veel onbehagen dat door onze samenleving jaagt, wordt volgens haar voortgebracht door een ideaal waaraan we onszelf volledig en met overtuiging hebben overgeleverd.... Volgens haar is "de belangrijkste aanspreking waar we tegenwoordig gehoor aan geven die van het narcisme’.”

“Hoe we ons als individu verhouden tot onze omgeving... is in het teken komen te staan van wat Charim het ‘’ik-ideaal’ noemt. Het ik staat centraal, de ‘’verbetering’ van het ik is leidend geworden. We willen iets zijn of worden wat we nu nog niet zijn, en alles in ons richt zich op het streven dat persoonlijke ideaal te verwezenlijken... Maatschappelijk betekent dit dat we niet langer geacht worden ons ondergeschikt te maken aan algemeen geldende normen... maar dat we door ‘zelfzorg’ onze eigen uniciteit moeten bewerkstelligen... Je wordt geacht jezelf te veranderen om aan het ik-ideaal te voldoen.. Een algemene moraal is vervangen door een persoonlijke ethiek. Het ik-ideaal... is onhaalbaar... het is nooit genoeg [en...] ook een antisociaal principe, omdat de omgeving en dus ook andere mensen er ondergeschikt aan worden gemaakt.”

In een neoliberale maatschappij, waarin het sociale leven vrijwel geheel in economische termen (’investering-kosten-baten") wordt samengevat, is het individu ondernemer van zichzelf geworden.... Met behulp van de coachingsindustrie zou iedereen veranderen in wat hij wil zijn. Kijk maar naar de bestsellerslijst... al die gidsen om ‘het beste uit jezelf te halen’.... In die boeken wordt het ik als een soort manager van zichzelf voorgesteld.”

“Charim:... ‘En hij moet zijn gedrag afstemmen op zijn eigenbelang, dat idealiter samenvalt met de eisen van de markt en de concurrentie... Zo wordt eigenbelang het equivalent, de weerspiegeling van de markt in het subject... De ‘ondernemer van zichzelf’ ... wordt volgens haar ook voortgedreven door een gevoel van onvolkomenheid, door het ideaal van zelfaansporing. Ook de neoliberale mens probeert iets te worden dat hij nog niet is... Een ‘narcistische aanspreking’, een ideaal waaraan we ons vrijwillig onderwerpen...Het is geen kwestie van enkel ‘het systeem’ veranderen. ‘Want de narcistische aanspreking betekent dat onze verstrikking veel ernstiger is dan die van een simpele prikkel-responsrelatie.’"

“Anderen zijn de concurrenten die we moeten aftroeven om onze uniciteit te bewijzen. Of ze dienen als applausmachine... ‘’Zichzelf tot middelpunt maken, tot maatstaf van de wereld... betekent daarom ook... als als kans voor het eigen ik te beschouwen.... Wat betekent het voor wie ik ben? Wat kan ik hierdoor zijn? De ‘technieken van het zelf’, waar Foucault aan het eind van zijn leven over schreef, worden tegenwoordig door iedereen toegepast... maar ‘zonder een bindend idee van wat goed is’. De narcistische moraal wijst algemene categorieën juist af.”

Narcisme is, anders dan de titel misschien doet vermoeden, geen moralistisch pamflet tegen doorgeschoten individualisme. Het is een cultuurkritische analyse van een ideaal dat ons allemaal in zijn greep heeft. Het biedt een broodnodige verdieping van het maatschappelijk debat... Wie voor het langzame verteren [van ingewikkelde kost] niet terugschrikt, wacht dieper inzicht.”

Zie ook Christopher Lasch, De cultuur van het narcisme en andere werken in CM 88 en het commentaar op G.W. Domhoff, Who Rules America?, en verder de iexistentialistische filosofie van Jean-Paul Sartre, waarbij ieder individu zijn eigen plan trekt, besproken in vorig nummer en in CM 118.