Een dystopische wereld: van bedenksel tot de werkelijkheid van nu? Deel 23. Ontsnappen aan de dystopie?

Civis Mundi Digitaal #143

door Maarten Rutgers

In dit deel van de serie aandacht voor het boek Survival of the Richest[1] van Douglas Rushkoff, hoogleraar Theorie van de media en digitale economie, auteur en filmmaker, aan de City University van New York. Hierin neemt hij de huidige tijd onder de loep; het is geen dystopische roman. Hij heeft vele boeken geschreven, altijd over de relatie tussen digitalisering en onze leefomgeving. Interessant is ook dat hij in 2012 gepromoveerd is aan de Universiteit van Utrecht. Fraai is zijn naamgeving aan de opgroeiende pubers in onze tijd. Hij noemt reeds in 1997 deze met digitalisering opgroeiende en vergroeide tieners screenagers.

Langs deze weg komen ook de onderwerpen transhumanisme en posthumanisme weer naar voren. In CM 141 werd daar al enige aandacht aan besteed. Diverse auteurs[2] hebben in CM al eerder op verschillende wijze aandacht gevraagd voor beide fenomenen, maar vooral voor human enhancement als opmaat of techniek als potentieel de mens overvleugelend en kritisch te beoordelen fenomeen.

 

rushkoff.com

De Event

Het boek Survival of the Richest begint als een vertelling, bijna een sprookje, over een waar gebeurde belevenis van Rushkoff, totdat hem de schellen van de ogen vallen en hij begrijpt wat er van hem verwacht wordt. Gewend aan optredens in collegezalen en andere auditoria over de gehele wereld, sprekend over de thema’s die hem aan het hart liggen, had hij verwacht opnieuw in een dergelijke situatie terecht te komen. Dat paste ook bij de uitnodiging en zeker bij de honorering. Hij wordt vanaf het eerste moment in de watten gelegd. Alles is geregeld, businessclass vliegen, een klaarstaande limo met chauffeur, een lange rit en een luxurieus onderkomen in een super de luxe resort in de woestijn. Tot zover bijzonder, maar niet echt nieuw.

Rushkoffs verrassing komt de volgende morgen als hij opgehaald wordt en naar een ander gebouw gebracht, waar hij het auditorium verwacht te zijn. Wachtend in een vergaderzaal wordt hem opeens duidelijk dat de dag anders gaat verlopen. Geen voorbereiding met microfoon e.d. voor een optreden, geen begeleid worden naar het podium, waar in de zaal het gehoor vol spanning wacht, maar totaal anders, “het gehoor komt naar hem toe” in de relatief kleine vergaderzaal. Alras komt de aap uit de mouw.

Het gaat om slechts vijf personen, allen superrijk, en niet geïnteresseerd in zijn geprepareerde verhaal. Zij hebben hem uitgenodigd en laten komen omdat zij als het ware bezeten bezig zijn om voor één ding te zorgen: “ontsnappen aan de rest van ons allen.”

 

Wat houdt dat in. Het gaat hen erom zoals één van de vijf het noemt “de Event, de sociale catastrofe waarvan zij zeker zijn dat die eraan komt, te overleven.” Voor hen – Rushkoff noemt geen namen – en vele anderen, waarvan hij enkelen wel noemt, zoals Jeff Bezos, Elon Musk, Mark Zuckerberg en Peter Thiel, is succes iets wat hen onderscheidt en vooral scheidt van de rest. Vandaar ook hun inzet om afgescheiden van de rest te leven en om woonruimte te vinden op afgelegen plaatsen of zelfs te propageren te willen verhuizen naar de maan of nog liever Mars, gebruikmakend van de nieuwste technologische ontwikkelingen voor hun overleving.

Rushkoff wijst er op dat er een hele industrie bestaat die veilige woonruimte construeert voor deze rijken en ook de plekken zoekt waar deze gerealiseerd kan worden. Het is booming business om al diegenen die denken dat het einde der tijden, de Apocalyps, nadert, van dienst te zijn. Rushkoff noemt de manier van denken van deze mannen, want alleen zij zijn het die hij beschrijft, in een interview[3]: “De nieuwe Amerikaanse droom is om genoeg geld te verdienen zodat je jezelf kunt isoleren van de schade die je aanricht door op die manier geld te verdienen.” Voor de genoemde mannen is er geen weg terug meer. Zij zoeken een manier om te vluchten op het moment dat het nodig is. Het is hun manier van leven en denken geworden. Hij noemt het bezig zijn met de “Isolatie Vergelijking”, “hoe kan ik zoveel verdienen dat ik mij kan isoleren van de werkelijkheid die ik creëer door op deze manier geld te verdienen.”

 

Elite

Rushkoff is redelijk hard in zijn beschrijving[4] van de moderne bovengenoemde miljardairs en velen meer. Het is de nieuwe elite, die anders is dan die van het begin van de twintigste eeuw. Het is een elite die “horizontale” macht bezit. Ze breidden hun bezittingen steeds uit door het overnemen of starten van nieuwe ondernemingen, grotendeels buiten het terrein waarop zij oorspronkelijk hun miljoenen verdienden. De uitspraak dat macht corrumpeert is ook hier op zijn plaats. Het doet dit op een bijzondere manier.

Rushkoff citeert wetenschappelijk onderzoek, waaruit blijkt dat “de ervaring van rijkdom en macht” de bezitters ervan “zich doet gedragen als patiënten met een beschadiging van de orbitofrontale hersenkwabben.” Het lijkt erop dat zij dat deel van de hersenen missen dat “van het grootst mogelijke belang is voor empathie en sociaal adequaat gedrag.” Gelukkig wordt hij dan toch wat voorzichtiger en merkt op dat correlaties geen bewijs voor causaliteit zijn. Belangrijker voor hem is om vast te stellen dat “vermogende en machtigen hun vermogen om medeleven met anderen te hebben verliezen.”

“Succes over zo’n breed palet heeft de techmiljardairs van vandaag een vals vertrouwen gegeven in de reikwijdte van hun eigen expertise.” Hij geeft aan dat “hun woorden en acties een benadering van het leven, van technologie en van zaken doen suggereren” waaraan hij de naam The Mindset verbindt. “Ze geloven dat ze met genoeg genialiteit en technologie boven het niveau van gewone stervelingen kunnen uitstijgen en op een heel ander niveau, of een andere planeet, kunnen voortbestaan.” Op meer plaatsen in het boek demonstreert hij hoe hij over deze mannen en vrouwen denkt, soms wat al te ongenuanceerd, zoals enkele recensenten aangeven[5]. In een interview[6] noemt hij de plannen van deze elite “… gewoon belachelijk! Ze zijn belachelijk! Allemaal.”

 

De Mindset

Wat bedoelt Rushkoff precies met de Mindset. Het is voor hem “het geloof dat je met voldoende geld kunt ontsnappen aan de schade die je veroorzaakt met de manier waarop je je geld verdient” of ook “een Silicon Valley-achtige zekerheid dat zij [de techmiljardairs] en hun cohort de wetten van de fysica, de economie en de moraal kunnen overtreden om aan een ramp van eigen makelij te ontsnappen – zolang ze maar genoeg geld en de juiste technologie hebben.”

Bij deze voorstelling van zaken, in deze Mindset, hoort de “essentiële component, je eigen heldere visie hoe de dingen zouden moeten zijn.” De Mindset leidt ertoe dat “de wereld naar de hand van de techmiljardairs gezet moet worden. Zij willen bepalen hoe hun deel van de wereld eruit moet zien. Zij zijn absoluut op zichzelf gericht. Wij moeten vermijden ze te imiteren, mogen wel om hen lachen, maar dan verder afstand van ze nemen. We moeten ook proberen dat ze niet steeds van ons geld verkrijgen doordat we meedoen met hun manier van geld verdienen. “Het zijn entertainers.” Ze leveren een show. “Het is buitengemeen amusant en soms moeilijk om weg te kijken.” En toch “is het tijd om deze show […] te stoppen en om de wereld op deze nieuwe generatie roofridders te heroveren in plaats van door te gaan met het financieren van hun fantasieën. Dit zijn niet de halfgoden die we zoeken.” Rushkoff heeft duidelijk genoeg van ze.

Elders in zijn boek schrijft hij: “De Mindset moedigt een manier om te ‘winnen’ aan die van de menselijke en zakelijke winnaars verlangt uit te stijgen boven degenen die noodzakelijkerwijs zijn achtergelaten. Winnen betekent per definitie jezelf apart zetten van alle anderen. Dit afgescheiden zijn is het doel van het spel, waardoor we niet verbaasd moeten zijn dat degenen die de top van de pyramide bereiken neerkijken op de rest van ons. Degenen die dit bereikt hebben door bedenkelijke praktijken willen niet omkijken naar de ravage die ze onderweg hebben achtergelaten. Ze hebben een exit-strategie nodig. En, zij stellen zich liever een toekomst voor waarin zij gedwongen worden zich te isoleren van degenen die ze uitgebuit hebben. Dan hoeven ze zich niet schuldig, beschaamd of angstig om een vergelding te voelen.” Hun uitgangspositie is dat zij de uitverkorenen zijn en dat “armoede grotendeels de schuld van de armen zelf is.”

In zijn verder nadenken over wat er achter steekt bij deze elite, komt hij tot de conclusie dat het er voor hen omgaat dat zij door kunnen gaan met hun eigen belang maximaal te waarborgen, met een eigen onafhankelijk economisch circuit te organiseren en met er voor te zorgen dat zij niet aansprakelijk zijn voor de morele gevolgen van hun handelen. Anders geformuleerd, zij willen een eigen wereld waarin zij de regels bepalen en niet anderen. Daarbij zijn gelijkgezinden belangrijk, anderen volstrekt onbelangrijk. Winnen betekent immers “veroveren, koloniseren, overheersen en uitbuiten.”

Journalist Stijn Bronzwaer[7] schrijft hoe Sam Altman, topman van OpenAI, zich heeft voorbereid op een toekomst die er zelfs als het einde der tijden uit zou kunnen zien. Hij trekt zich dan terug in een veilige omgeving. Ook anderen zien dit moment naderen en wel relatief snel.

De hamvraag voor de elite bij hun wil tot overleven in een hun vijandige wereld is, hoe houden we het plebs op afstand, terwijl onze winsten groeien. In het boven gememoreerde gesprek ging het dan ook om hoe je je eigen wereld bewoonbaar houdt en beveiligt tegen de rest. Het was de heren duidelijk dat dit de nodige organisatie vereist. Je wilt wel blijven leven, natuurlijk. Dus is er behoefte aan voedsel, aan water, aan van alles en nog wat. Hoe dat functioneert wanneer de rest van de wereld er desolaat bij ligt is onduidelijk. Hoe zorg je ervoor dat de noodzakelijke techniek blijft functioneren. Wie weet hoe lang dat nodig is. Daarnaast is het hen wel duidelijk dat het personeel verlangt en beveiligers. Enkelen hebben reeds ex-commando’s ingehuurd om hun domein te beschermen. Maar hoe voorkom je dat deze zich tegen je keren. Een onoplosbaar dilemma. Rushkoffs suggestie dat wie goed doet, goed ontmoet, viel niet geheel in goede aarde.

 

Tech Big Four

turningcloud.com

 

Digitalisering als oplossing voor (alle?) problemen

Rushkoff probeert in zijn boek te analyseren hoe het zover gekomen is. Hij ziet achter de ontwikkeling van de digitalisering de mensen die in het begin – in de tachtiger-negentiger jaren van de vorige eeuw – enthousiast nieuwe ruimte creëerden. Ruimte waarin zij hun vleugels konden uitslaan zonder gehinderd te worden door de conventies van het dagelijkse bestaan. Vervolgens werd deze speelruimte overgenomen door zakelijke types die er commercieel brood in zagen en begonnen met het gebruik maken van de digitalisering om er (grof) geld aan te verdienen.

Deze laatste groep heeft nu de macht in handen en stippelt de route uit. Hij noemt ze de “zogenaamde architecten van de toekomst van de mensheid, die de publieke sector als tegenstander, als vijand van hun grootse ontwerpen zien.” Zij hebben ervoor gezorgd dat wij allen de werkelijkheid ervaren zoals die ons op het beeldscherm wordt getoond. De achterliggende algoritmen zorgen ervoor dat eenieder van ons die werkelijkheid ziet die het algoritme voor hem heeft uitgezocht op basis van de gegevens en sporen die wij nalaten bij onze bezoeken aan het internet. Iedereen zijn eigen werkelijkheid, bijna geen gemeenschappelijke werkelijkheid meer. Het is niet langer de werkelijkheid maar het zijn slechts beelden, voorstellingen van de werkelijkheid. Werkelijkheid enschijnwerkelijkheid, lopen door elkaar. Voor Rushkoff reden genoeg om ons te waarschuwen in een nieuwjaarsbericht[8] bij de jaarwisseling 2019-2020. Hij waarschuwt ons ook op andere plaatsen, bijvoorbeeld in het genoemde boek, voor de meest vermogenden, die zich baseren op de resultaten en uitvindingen uit Silicon Valley[9].

Interessant is dat ook filosoof en publicist Hans Schnitzler in een interview[10] naar aanleiding van zijn trilogie over de digitalisering zegt: “De maatschappelijke toekomstvisie van Silicon Valley is samen te vatten als weg van onszelf, weg van onze sterfelijkheid en weg van deze aarde. Het heeft iets escapistisch en verraadt een hang naar het uitschakelen van de politiek.”

Transhumaniste en onderzoekster aan de Universiteit van Oxford Elise Bohan, gaat in een interview[11] naar aanleiding van haar boek Future Superhuman: Our Transhuman Lives in a Make-or-Break Century verder. "Als alles gelijk is, heb ik dan liever een politicus of een groep politici die de nucleaire machten van de natiestaten beheersen, of heb ik liever iemand met een PhD van MIT die echt heel slim is en de technologische systemen zo goed als een mens kan, begrijpt?" vraagt ze. "Ik heb liever de techneut", zegt ze.

"Maar dat gezegd hebbende, heb ik liever dat het helemaal geen mens is." Een technologische oplossing voor regulering zou de besluitvorming bevrijden van menselijke vooroordelen, kortetermijndenken en tribalisme - als het goed wordt gedaan, zegt ze.” Ze beschrijft haar boek als “een liefdesbrief aan de mensheid”. Die dan wellicht het onderspit delft.

 

Slavenarbeid

En even verder in dit boek schrijft Rushkoff over deze zakelijke winnaars, “allergisch voor de inbreng van overheidsdienaren, vertegenwoordigers van de gemeenschap of pleitbezorgers voor de armen” die zich op de borst kloppen voor het vernieuwen van de wereld “alsof hun technische mogelijkheden gecombineerd met hun successen in de particuliere sector hen het recht geeft voor winstdoeleinden helemaal van de grond af aan een nieuwe wereld te ontwerpen.”

Anders geformuleerd: “zij [de tech miljardairs en volgelingen] spreken alsof hun succes bij het tot stand brengen van zakelijke monopolies […] hen het recht geeft de master planners van de toekomst van de mensheid te zijn.” Daarbij is het basisprincipe van deze nieuwe wereld de eerdergenoemde “Isolatie Vergelijking”. Dit blijkt te werken, hetgeen de elite sterkt in haar opvattingen, evenals “het groeiende legioen van volgelingen.” En haast iedereen sluit de ogen voor de misstanden in deze groeiende industrie. Daarbij is het uiterst comfortabel dat de gehele digitale wereld en de producten die thuis geleverd kunnen worden je nooit een menselijk gezicht tonen. Dit is hier letterlijk bedoeld. De consument regelt al zijn zaken via het beeldscherm en ziet in het gehele proces geen mens meer. Hoogstens nog de bezorger van het pakket, maar ook dat op veel plaatsen geheel en al niet meer.

Waar wij volledig aan voorbijgaan – onder aanvoering van de tech concerns – is dat “het digitale zakelijke model gebaseerd is op ‘slavenarbeid’ in de mineraalmijnen in Afrika, op het dumpen van giftig afval in China [en elders], op het bijdragen aan de ondermijning van de democratie in de gehele wereld en op het verspreiden van destabiliserende desinformatie om winst te maken – en dat allemaal vanuit de sociopathische vervreemding die bestuur op afstand biedt,” aldus Rushkoff[12]. Elders gaat hij met meer woorden dieper op deze situatie in[13].

Niet iedere recensent omarmt alles wat Rushkoff ons hier biedt. Nick Romeo[14] van de Washington Post[15] – overigens in het bezit van Jeff Bezos, de eigenaar van Amazon – is vooral kritisch op de in zijn ogen al te eenvoudige verklaringen van Rushkoff, op zijn kritiek op de wetenschap en zijn oplossingen. Romeo ziet wetenschap als neutraal; het gaat erom wat je ermee doet. Het eerste wordt zeker niet door iedereen overgenomen, het tweede is een sterker argument. Romeo: “Wetenschap is noodzakelijk om een leefbare toekomst te creëren. Het is alleen niet voldoende.” Hij wijst op morele en politieke dimensies, die in ogenschouw moeten worden genomen.

 

Mythe

De achtergrond van de Mindset is “een pertinent atheïstisch en materialistisch sciëntisme, een vertrouwen in technologie om problemen op te lossen, […] menselijke relaties zien als marktfenomenen […] en de aandrang het onbekende te neutraliseren door het te overheersen en te ontzielen.” Het gaat zover dat er noodzakelijkerwijze alleen nog slechts “winnaars en verliezers overblijven, geredden of gedoemden.”

De Mindset leidt ertoe dat er een mythe in stand wordt gehouden, aldus Rushkoff. Een mythe die er van uit gaat dat “alleen een technocratische elite onze problemen kan oplossen.”

Het doet voorkomen dat het gaat om oplossen van de problemen van de mensheid, “alsof wij mensen het probleem zijn.” Deze elite meent dat zij alleen in staat zijn de juiste beslissingen te nemen. “Zij weten wat goed is voor ons.” Daarmee zijn we bij de opvattingen van velen in deze elite, die de mens veeleer ziet als hinderpaal bij een volgende stap in de evolutie. Deze laatste is voor hen evident, het gaat om de singulariteit.

De eerste stap is transhumaan te worden; we zijn immers[16] “alleen maar informatie verwerkende objecten.” We verbeteren onszelf door technologische snufjes in te bouwen in ons lichaam tot en met de hersenen toe. Uiteindelijk worden we posthumaan. Wij zijn dan totaal gecodeerd en vervolgens kan ons bewustzijn geupload worden in een computer; we zijn software geworden. De singulariteit is bereikt. De AI neemt alles over. We zijn in posthumaan utopia aangekomen, waarbij we “onze lichamen hebben afgeschud en achtergelaten, samen met onze zonden en problemen,” aldus Rushkoff in 2018[17]. Hierbij dienen we niet te vergeten dat dit als eerste opgaat voor de bedenkers van dit scenario. Voor de huidige generatie van superrijken zijn “burgers belemmeringen voor de vooruitgang, droevige artefacten van de samenleving die zijzelf achter zich zullen laten in de onstuitbare kolonisatie van de volgende dimensie,” schrijft Rushkoff in een recent artikel[18].

 

Transhumanisme

De eerste stap in deze kolonisatie is zoals boven vermeld het transhumanisme[19]. Rushkoff is niet gerust op deze ontwikkeling en stelt ons voor ons te distantiëren, ervoor te zorgen dat het niet tot stand gebracht kan worden. Eenmaal aanwezig komen wij er nooit meer van af. Het is echter de vraag of ons dat nog lukt. Nu al worden wij omgeven en gestuurd door algoritmen die de informatie die ons bereikt mede bepalen. Waar oordelen wij nog echt zelf? De informatiesamenleving heeft ons in haar greep[20]. Is dat niet al het begin van transhumanisme?

Zonder diep in te gaan op alle filosofische implicaties – het zou een geheel essay vergen, er is immers een mer à boire aan literatuur – enkele notities over de begrippen transhumanisme en posthumanisme. Ik beperk mij tot enkele auteurs.

De hoogleraren medische ethiek Robert Ranisch, Universiteit Potsdam, en Stefan Lorenz Sorgner, filosofie aan de John Cabot Universiteit te Rome, schrijven in de Introductie van hun boek Post- and Transhumanism[21] dat “transhumanisme in de eerste plaats kan worden gezien als een menselijke verbetering die zo fundamenteel kan zijn dat er levensvormen ontstaan met significant anders dan menselijke geachte kenmerken. […] Het transhumanisme presenteert een min of meer samenhangend geheel van techno-optimistische ideeën.”

Het gaat hier om het technologisch ingrijpen in de evolutie door de mens. “Het resultaat wordt posthumaan genoemd. Er is echter geen algemeen gedeelde opvatting van wat posthumane mensen [‘postmensen’] zijn en visies van deze postmens variëren van een nieuwe biologische soort, een cybernetisch organisme of zelfs een digitale, lichaamloze entiteit. […] In de afgelopen jaren diende "posthumanisme" als overkoepelende term voor een verscheidenheid aan standpunten die humanistische basisconcepten en -waarden verwerpen.”

Het is duidelijk dat transhumanisme beoogt de biologische grenzen van de mens met behulp van technologische middelen te overschrijden, is de opvatting van de beide heren. Deze ontwikkeling belooft “het algemeen welzijn en persoonlijke geluk te bevorderen.” Het posthumanisme zou nog verder gaan door een “nieuwe” mens te creëren, die mogelijkerwijs zelfs, zoals gesteld, zonder lichaam door het leven gaat.

Of we daar blij mee moeten zijn valt nog te bezien.

 

Transhumanism: Humans’ greatest threat | Personhood Alliance

Personhood.org

 

Manifest

In 2017 publiceerden een aantal hoogleraren – allen betrokken bij ethische en filosofische vraagstukken rond IT, digitalisering, machine leren en robotica – hun Manifesto[22] inzake het transhumanisme, waarbij opvalt dat de oorspronkelijke Duitse tekst niet geheel en al overeenkomt met de Engelstalige versie. Aan het begin parafraseert het vijftal Marx en Engels: “een spook waart, niet alleen door Europa, maar door de gehele planeet – het spook van het Transhumanisme. Zijn priesters en profeten bevinden zich in onze meest prominente onderzoekslaboratoria, universiteiten, wereldwijde concerns en politieke instituties. Zijn boeken sieren onze boekhandels en luchthavenwinkels. Zijn producten en totemistische objecten zijn al verkrijgbaar in onze winkelstraten. Nu beginnen haar leiders de voordelen van de democratie in twijfel te trekken.”

Dit begin maakt helder dat ze geen voorstander zijn van deze ontwikkeling.

Ze gaan verder met aan te geven dat transhumanisme de mens eigenlijk negatief beschouwt. Het meent dat deze verbeterd moet worden. “Het kan worden herkend aan het blind vertrouwen in wetenschappelijke beloften van verlossing en aan een oninvoelbare minachting voor de kwaliteiten die ons als mens kenmerken: onze kwetsbaarheid, onze sterfelijkheid, ons gevoel, ons zelfbewustzijn en ons besef dat we belichaamde personen zijn (en geen objecten).” Het manifest beoogt ons duidelijk te maken dat transhumanistische ideeën irrationeel van karakter zijn. Betoogd wordt verder dat onze kwetsbaarheid ons menszijn tekent en waarde verleent. Het hoort bij ons. “Wij leven een voorwaardelijk leven.”

 

Kwetsbaarheid

“De uitdaging van het transhumanisme is dat de daarin verwoorde opvattingen zo verstandig lijken, en zelfs wel degelijk ook in ethisch opzicht,” schrijft Michael Hauskeller[23], hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Liverpool. En op een andere plaats[24], “het is een praktijkgerichte, steeds meer aan invloed winnende filosofisch-politieke beweging waarvan de voor- en medestanders vaak en zeer openlijk verklaren dat ze gemotiveerd zijn door de wenselijkheid om een betere wereld te creëren of om van deze wereld een betere plek te maken.”

Waar hij in ieder geval kritiek op heeft, is dat het transhumanisme de huidige staat van de mens en de wereld als niet goed genoeg beschouwt. Het wil alles verbeteren en van alles meer hebben: “meer leven, meer kennis, meer controle”, om slechts enkele te noemen. Een tweede punt[25] voor hem is dat onze samenleving onbewust “steeds transhumaner wordt in de aard en wijze hoe wij denken, met technologie omgaan en erover nadenken.” Voor hem betekent transhumanisme eveneens de huidige mens in een nieuwe mens te veranderen, een mens die veruit superieur is aan de huidige mens en in dat opzicht “posthumaan”. Hoe deze eruit ziet en of we dan nog van mens mogen spreken is volgens hem nog niet duidelijk. Voor hem zijn deze transhumane gedachten over het posthumanisme fantasieën die stoelen op beelden uit “religieuze gezangen en oude mythen.” De vraag blijft in hoeverre transhumanisten in werkelijkheid hieraan gedacht hebben. Het lijkt van niet!

Posthumanen in transhumane zin “hebben geen last meer van verouderende lichamen, ze sterven niet meer en doen oneindig veel plezierige ervaringen op.” Hauskeller wijst erop dat de gewenste veranderingen, technologisch tot stand gebracht, te maken hebben met de kwetsbaarheid van de mens[26]. “Onze kwetsbaarheid is een functie van onze sterflijkheid.”

De mens is en blijft een sterflijk wezen. De kwetsbaarheid hangt hier ten diepste mee samen. Wij beleven onze kwetsbaarheid. Wij zijn in staat te lijden. “Wij beleven deze kwetsbaarheid […] als belichaamde wezens. Wij zijn kwetsbaar omdat wij eigenaar zijn van ons bestaan en omdat we lichamen zijn.” Deze kwetsbaarheid is voor transhumanisten niet langer wenselijk en niet noodzakelijk. “Het transhumanisme dringt erop aan wetenschap en technologie te gebruiken om minder kwetsbaar te worden en ons er bij voorkeur en op langere termijn van te genezen. De strijd tegen de menselijke kwetsbaarheid is het hart van de transhumanistische onderneming.”

De ultieme kwetsbaarheid is onze sterflijkheid. Het wordt door transhumanisten gezien als “het grootste kwaad, de gesel van de mensheid. Het is een moreel schandaal, een schandaal van kosmische proporties.” Hauskeller gaat nog verder. “Transhumanisten zijn verontwaardigd over onze sterflijkheid. Zij zien het als een persoonlijke belediging.” Maar hoe zou het zijn om het eeuwige leven te hebben? Hoe wenselijk is dat? Hoe plezierig is dat? Het moge duidelijk zijn dat het onderwerp zijn volle belangstelling geniet.

 

Posthumanisme

Een zeer bekende voorstander van deze ontwikkelingen, Nick Bostrom, hoogleraar filosofie te Oxford, wiens boek Superintellingence: Paths, Dangers, Strategies door Piet Ransijn besproken werd in CM125, vindt dat het doel van het trans- en posthumanisme is de wereld een betere wereld te maken dan hij nu is. Anders gezegd om Utopia te bereiken[27]. In een ander artikel[28] argumenteert hij dat “ten eerste, sommige posthumane manieren van zijn zeer de moeite waard zouden zijn; en, ten tweede, dat het voor de meeste mensen goed zou kunnen zijn om posthumaan te worden.”

In het artikel werkt hij uit wat het zou betekenen voor de levensduur, het kenvermogen en het emotioneel vermogen. De combinatie van deze drie zou een toename van creatieve mogelijkheden bieden, naast intellectuele groei, genieten van het leven en plezier in mentale activiteiten. En vervolgens geeft hij aan dat “daaruit niet volgt, althans niet op een voor de hand liggende manier, dat een posthumaan wezen niet ook een mens zou kunnen blijven. Of dat zo is hangt af van de betekenis die we toekennen aan het woord "mens".”

Hauskeller is het hier duidelijk niet mee eens. Hij wijst er ook op dat de in de toekomst mogelijk geachte mogelijkheid om zogenaamde digitale onsterflijkheid te bereiken uitgaat van onjuiste aannames. Hij stelt de opvatting dat wij onze mind – een lastig vertaalbaar begrip – zouden kunnen uploaden als software in een computer ter discussie[29]. Een interessant discussieonderwerp dat ver buiten de opzet van dit artikel gaat.

Hauskeller ziet het posthumanisme als beweging als iets anders dan dat van de transhumanisten. Bij de laatsten is het een te bereiken doel. Neen, het posthumanisme duidt hij ook anders dan Ranisch en Sorgner of Bostrom. Bij hem zou een transhumane mens al zonder lichaam kunnen bestaan. Posthumanisme betekent voor hem iets anders, namelijk afscheid nemen van het humanisme. De mens verdwijnt uit het brandpunt van de belangstelling. Hij pleit ervoor om ons eerst maar eens te bezinnen op de huidige situatie en na te gaan of we onszelf wel (technisch) moeten willen verbeteren. Zijn er niet andere dingen die bepalen of ons leven een goed leven is.

Het heeft geen zin steeds maar weer in tekortkomingen te denken die overwonnen moeten worden. Wellicht zijn die tekortkomingen wel de essentie van ons leven als mens. Anders gezegd, zonder deze tekortkomingen geen leven. Hetzelfde geldt voor sterven. “Dood en leven zijn aan elkaar verbonden: zonder de dood geen leven… De dood herinnert ons ook aan onze broosheid en gelijkheid: wij sterven allen,” aldus de Lancet Commision on the Value of Death[30]. Onze omgang met de dood, met sterven, leidt ertoe dat we de dood willen vermijden[31].

 

Wij vluchten voor de dood

Dit vluchten, dit gedrag op grond van doodsangst is beïnvloedbaar. Een onderzoek[32] in Nederland liet zien dat bij een groep proefpersonen met behulp van meditatie beter leren omgaan met leven en dood “Het sterven wordt onderdeel van een groter systeem, van de cirkel van bestaan.” Dit effect houdt langdurig aan. Ook het bekijken van films waarin de dood een rol speelt kunnen bijdragen aan het beter accepteren van de eigen sterflijkheid[33]. Het is duidelijk geworden dat niet iedereen er van overtuigd is dat leven en dood onafscheidelijk zullen blijven.

Hauskeller sluit zijn artikel[34] af met, “wat posthumanisten van transhumanisten onderscheidt is het volgende: posthumanisten willen liever cyborgs zijn dan goden, transhumanisten willen beide zijn, maar wanneer tot een keuze gedwongen, liever toch goden.”

 

Tot slot

Uit bovenstaand blijkt dat Rushkoff de werkelijkheid van vandaag de dag hard op weg vindt naar een dystopie en mogelijk zelfs van mening is dat we daar nu al over kunnen spreken. Nog duidelijker is dat de ontwikkeling van het transhumanisme tot het posthumanisme ons op een weg brengt waarvan je je moet afvragen of dat verstandig is. Rushkoff vindt dat we er alles aan moeten doen om te voorkomen dat het zover komt. Waarom laten we onze wereld bepalen door de techmiljardairs. Hier is zeker een waarschuwing op zijn plaats[35]. In deze opvatting staat hij niet alleen, zoals we hebben gezien. Er zijn echter ook grote voorstanders van deze ontwikkeling. De standpunten van voor- en tegenstanders liggen dusdanig ver uiteen dat een gezamenlijk standpunt onmogelijk is geworden.

De voorstanders spreken over een utopie, de tegenstanders eerder van een dystopie, een dystopie waarbij de mens als mens, zoals wij die kennen, verdwenen is.

Voor de korte termijn, zo uiten zich de voorstanders, leven we nog in een wereld die verbeterd moet worden, zonder dat zij over een dystopische wereld spreken. Daarentegen wel over een utopische wereld die nakend is. Kanttekeningen zijn er genoeg, zoals we gezien hebben. Hierbij is het duidelijk dat wij als mens onze verhouding tot de technologie, die door de mens is ontwikkeld, goed moeten blijven overdenken. Kunnen wij in plaats van op te gaan in de technologie en daardoor als mens te verdwijnen, zoals posthumanisten dat zien, de technologie ook zodanig beheersen dat het onze menselijke ontwikkeling verder brengt?

 

Noten