Een dystopische wereld: van bedenksel tot de werkelijkheid van nu? Deel 24. De dystopische illusie

Civis Mundi Digitaal #144

door Maarten Rutgers

Recent is een roman verschenen die aansluit bij het essay dat in het vorige deel van de serie besproken is. Terwijl waar Rushkoff de werkelijkheid beschrijft, gaat het bij The Future van Naomi Alderman[1] om een bedacht verhaal.

Naomi Alderman

Hoogleraar creatief schrijven aan de Universiteit van Bath Spa in Engeland sinds 2012[2] en feministe Naomi Alderman[3] (*1974) begon haar carrière als schrijfster voor games en apps, naast activiteiten in communicatie. In 2006 verscheen haar eerste roman. Nadien publiceerde zij nog enkele romans. Daarnaast schreef zij verscheidene korte verhalen. Van groot belang voor haar ontwikkeling was haar participatie in een internationaal filantropisch programma voor de kunsten, waarin zij onder de hoede kwam van de zeer bekende Canadese schrijfster Margaret Atwood. Het resulteerde in een gezamenlijke online publicatie[4].

Met haar voorlaatste roman schreef Alderman feministische science fiction. De roman, The Power (De Macht)[5], werd een groot succes. Ze won er de Baileys Women’s Prize for Fiction mee in 2017. Met haar nieuwste roman The Future beweegt ze zich op het terrein van romans met een dystopisch tintje.

Het einde van de wereld?

De roman is een bijzonder verhaal over het einde van de beschaving. Alderman beschrijft hoe een drietal “tech miljardairs” omgaat met de in hun ogen bestaande dreiging dat het slecht zal aflopen met onze beschaving. Wellicht is het na lezing van Rushkoff’s boek, besproken in CM 143, niet verbazingwekkend dat deze elite bij Alderman plekken op de aarde gevonden heeft waar zij zich zouden kunnen terugtrekken om dit debacle te overleven.

Het start direct mysterieus in het eerste hoofdstuk met de eerste en de laatste zinnen. Het begint zo: “Op de dag dat de wereld eindigde, zat Lenk Sketlish – CEO en oprichter van het Fantail sociale netwerk – bij zonsopgang onder mammoetbomen op een als bijzonder mooi beschreven plek en probeerde vanuit zijn navel te ademen.” Zijn gedachten dwalen steeds af, hoewel de meditatielerares hem bij voortduring probeert zich te laten concentreren op de oefeningen die zij leidt. Dan piept zijn computerhorloge, hetgeen de lerares haar wenkbrauwen doet fronsen. Lenk denkt dat er ergens in zijn firma iets aan de hand is, wat hem de gelegenheid zou geven de sessie met de meditatielerares af te breken. Hij werpt een oppervlakkige blik op zijn horloge. Maar neen, het is wat anders. “Het was geen kleine ontsnappingsgrond. Het was het einde der dagen.” Zo luiden de laatste zinnen van dit eerste hoofdstuk.

In de volgende twee hoofdstukken overkomt ook de twee andere tech miljardairs iets soortgelijks. Zimri Nommick, “CEO van de logistiek- en verkooporganisatiereus Anvil”, denkt na over de activiteiten van zijn firma als zijn pieper gaat. Hij kijkt wat het betekent. Kort daarop heeft hij zijn huidige vrouw aan de telefoon, die ook gepiept werd. Ze vraagt: “is dit werkelijk?” Zimri bevestigt het vermoeden van zijn vrouw. Het is zover. Volgens afspraak gaat hij met Lenk en Ellen, de derde tech miljardair, naar hun veilige onderkomen. De laatste, Ellen Bywater, CEO van Medlar Technologie, “s werelds meest winstgevende PC-firma”, krijgt ook het signaal. Alle drie gaan ze volgens protocol op weg om per vliegtuig te ontkomen aan het einde van hun wereld. Maar Alderman verwoordt dat anders: “De aarde verwijderde zich van het vliegtuig, het leven dat ze hadden gekend raapte zijn spullen bij elkaar en ging achter slot en grendel. Ze verlieten de wereld niet, de wereld verliet hen.”

Alderman maakt het haar lezers niet gemakkelijk. Na het sterke begin komt in de volgende hoofdstukken in flash-backs de aanloop naar dit begin in zicht, waarbij het enige tijd duurt voordat je dat doorhebt. In aanvankelijk lastig te duiden tussenhoofdstukken introduceert ze teksten van een internetforum met de naam Name the day, een forum waar gedachten over overleven na een ramp uitgewisseld worden, een forum voor survivalists. Op het forum vinden we onder meer OneCorn, die Sodom en Gomorra uit Genesis in de Bijbel in verbinding brengt met onze tijd. Macht moet niet tot verwoesting leiden, maar tot hulp aanbieden, is de boodschap.

Al snel wordt ook een van de hoofdrolspelers geïntroduceerd, Lai Zhen. Het duurt vervolgens even voordat duidelijk wordt dat Martha Einkorn, de rechterhand van tycoon Lenk Sketlish, de andere hoofdrolspeler is. In de loop van het verhaal wordt steeds duidelijker dat zij de OneCorn van het survivalist-forum is.

Het kost nogal moeite de rode draad van de roman te vinden. Dat duurt enkele hoofdstukken. Enerzijds is er hetzelfde thema als bij Douglas Rushkoff (zie CM143). Tech miljardairs misbruiken de technologie om grof geld te verdienen, ongeacht de gevolgen voor anderen en zijn bereid om bij een ramp, hoe dan ook veroorzaakt, een pandemie, hun eigen gedrag of iets anders, zich langdurig in hun eigen veilige wereld terug te trekken, zo nodig jaren, om dit alles te overleven. Anderzijds hebben we te maken met Martha Einkorn die totaal andere ideeën blijkt te hebben over hoe om te gaan met onze leefwereld en er dan ook toe komt in te grijpen.

Hoofdrolspelers

De roman kent een aantal belangrijke spelers, zoals de tech miljardairs met hun bijzondere namen. De firma’s die ze leiden zijn heel herkenbaar. Sketlish leidt Fantail, de pauwstaart in het Nederlands, en hier een soort Facebook. Nommick is CEO van Anvil, het aambeeld, een ander Amazon. De eerste letters van beide firma’s lijken niet willekeurig gekozen! Ellen Bywater stuurt Medlar aan, de mispel, een vruchtboom die aan een appel doet denken.

Uiteindelijk zijn er slechts twee hoofdrolspelers, twee vrouwen. Martha Einkorn en Lai Zhen. Bij beiden werkt ze de karakters behoorlijk uit. Bij de anderen blijft het bij oppervlakkige beschrijvingen.

Lai Zhen heeft een ingewikkelde achtergrond en is afkomstig uit Hongkong. Ze is influencerin op het gebied van overleven. Martha Einkorn is opgegroeid in een onderdrukkende religieuze sekte, die ze ontvlucht is. De beide vrouwen beginnen een hartstochtelijke liefdesrelatie.

De roman gaat uitgebreid in op de voorgeschiedenis van beide vrouwen. Hiermee wordt ten dele ook duidelijk gemaakt waarom ze handelen zoals ze handelen. Bij Martha Einkorn komt al te uitvoerig haar afkomst uit een religieuze sekte aan de orde. Een sekte, waarin haar vader de scepter zwaait. In het verhaal zitten ook grote onwaarschijnlijkheden. Ook bij Lai Zhen een onwaarschijnlijk verhaal.

Bespreking

In een interview[6] citeert Alderman de uitspraak van Margaret Atwood, die gezegd zou hebben dat alle dystopische romans “een versie van de huidige tijd zijn.” Daarmee heeft ze bijna het vraagteken in de titel van de onderhavige serie weggenomen zonder daarvoor argumenten te leveren. Belangrijk voor Alderman was een artikel[7] in The New Yorker van Evan Osnos waarin het survivalism aan de orde kwam. Met dit begrip wordt de filosofie van vele gegoede Amerikanen en intussen ook anderen aangeduid, waarin het overleven voorop staat na een grote ramp, al dan niet door de mens veroorzaakt, of het uiteenvallen van de geordende maatschappij, hoe dan ook tot stand gebracht. Het zou voor velen van hen intussen een obsessie geworden zijn en vooral een onderwerp waarover met elkaar van gedachten gewisseld wordt in chatgroepen.

Hoewel veel van hen de kans op een dergelijk gebeuren als zeer laag inschatten, zijn zij allen van mening dat je maar beter voorbereid kan zijn op een dergelijke gebeurtenis. Je wilt immers niet plotseling verrast worden. Opmerkelijk is dat in deze groepering het land van de grootste voorkeur, waar zij zich terug zouden willen trekken, Nieuw-Zeeland is. Deze houding en de acties om veilige locaties te vinden en in te richten wordt ook wel een “apocalyps verzekering” genoemd. In het genoemde artikel wordt uitgebreid ingegaan op deze ontwikkelingen. Ook spreekt Osnos met een projectontwikkelaar van dergelijke overlevingswoonoorden in niet meer gebruikte atoombomzekere silo’ s van het Amerikaanse leger in de Verenigde Staten. Ook bezoekt hij enkele van dergelijke zeer luxueuze bunkerprojecten, evenals een project in Nieuw-Zeeland, ver weg van iedere civilisatie. Het lijkt daarmee erg op de ervaringen van Rushkoff.

AI

In de roman komen ongeveer alle moderne digitale ontwikkelingen voor. Alderman geeft voldoende voorbeelden. In de roman worden de websites van de grote drie beschreven. “Deze sites presenteerden zich als een heldere ruit waardoor je de wereld kon zien zoals die was. Maar ze waren eigenlijk een vervormend vizier, dat je die versie van de wereld liet zien die het beste uitkwam voor het bestuur en de aandeelhouders van de bedrijven.” Een uiterst interessante vondst van Alderman is het gebruik van door de tech miljardairs ontwikkelde kunstmatige intelligentie om op grond van een veelheid aan, op dagelijkse, bijna continue basis, verzamelde data het einde van de wereld te voorspellen. De kunstmatige intelligentie voorspelt aldus de toekomst. Daarmee laat ze zien dat de tech miljardairs in haar roman zo overtuigd zijn van de blackbox die AI is, dat ze werkelijk blindelings varen op de hen gepresenteerde resultaten. Als de AI het einde van de wereld voorspelt, is dat voor hen de werkelijkheid waarnaar gehandeld moet worden. Zoals Alderman Martha Einkorn laat zeggen in een gesprek met Lai Zhen tegen het einde van het verhaal: “deze AI-dingen, we behandelen ze als goden, maar ze zijn niet echt. Er is geen enkele manier om te weten wat er gaat gebeuren.” Hiermee geeft de schrijfster aan dat AI interessante resultaten kan laten zien, maar dat het niet de juiste houding is deze zonder meer voor waar aan te nemen.

Mooi is dat de AI in de roman AUGR heet en dus doet denken aan vervlogen tijden, toen de auguren, de voorspellende Romeinse priesters, de wil van de goden verklaarden aan de hand van de vlucht van vogels. Ook toen waren de resultaten niet (altijd) in overeenstemming met de daaropvolgende gebeurtenissen. Door het drietal tech miljardairs in de roman wordt vergeten dat AI begint als mensenwerk. Ze hebben totaal geen rekening gehouden met de mogelijkheid dat het dan ook tot de mogelijkheden kan behoren dat de data door mensen zijn te manipuleren. Alderman laat zien hoe.

Tech miljardairs

Gevraagd naar waar het boek over gaat, geeft Alderman in een interview[8] aan: “We hebben een wereld laten ontstaan waarin een paar technologie miljardairs ongelooflijk rijk en machtig zijn. En we hebben niet echt onderzocht hoe dat kon gebeuren, of we denken dat dat in orde is en of we wel willen dat die mensen de leiding hebben over het deel van de wereld waar ze de leiding over hebben. Het boek gaat dus over tech miljardairs en hun assistenten en ex-vrouwen. Die laatsten besluiten dat ze hen moeten vernietigen."

Schrijfster en recensente Elizabeth Held[9] voegt hieraan nog toe dat Alderman laat zien dat het kapitalisme tot grote schade kan leiden, maar dat we onze wereld “met genoeg geld, genegenheid en ja, technologie, kunnen omvormen.”

Het maakt duidelijk dat Alderman kritisch is over de invloed van tech miljardairs. Wellicht moet het breder getrokken worden. Ze is uiterst kritisch over het kapitalisme. In ieder geval over de vorm waarin het vrijwel altijd verschijnt, namelijk uitbuiting van de sociaal zwakkeren en bevoordeling van de vermogenden.

Het is daarnaast niet geheel duidelijk in hoeverre Aldermans eigen achtergrond mede aanleiding is geweest om Martha Einkorn zo te karakteriseren als ze in de roman doet. Ze komt uit een orthodox-joods gezin, hetgeen ze achter zich gelaten heeft en reden is voor haar langdurige psychotherapie. Daarnaast is Alderman overtuigd activiste en feministe, hetgeen wellicht de keuze voor vrouwen als hoofdrolspelers mee bepaald heeft. De eerdere, veel geprezen en bekroonde roman van haar, The Power, gaat geheel en al over de macht van vrouwen.

Kritiek

De boekrecensente Anna Bonet[10] roemt het boek vanwege het taalgebruik èn de vooruitziende blik van Alderman. Dit laatste omdat ze begonnen is met het schrijven van het boek voor de coronapandemie en ruim voordat de huidige tech miljardairs de wereld in onstuur dreigen te brengen, zelf noemt Bonet alleen Elon Musk. Ze gaat zelfs zover te menen dat Alderman met deze roman opnieuw een grote prijs verdient.

Adam Roberts, hoogleraar negentiende-eeuwse literatuur aan de Universiteit van Londen en schrijver van een hele serie sciencefictionromans, heeft daarentegen een totaal andere mening[11]. “The Future leest als een eerste concept: ongelijkmatig tempo, wijd uitwaaierend, vol met minicolleges over van alles en nog wat.” De idee was goed, maar “de uitvoering is gebrekkig; na The Power voelt The Future aan als een stap achteruit.”

Tot slot

Ondanks alle opmerkingen een interessant thema en een verrassend eind. In het begin had ik veelvuldig de neiging het boek weg te leggen en niet verder te lezen. Dan weer waren enkele hoofdstukken pakkend geschreven.

Hoewel de roman vol zit met enigszins verborgen verwijzingen en daarnaast een duidelijke boodschap wil brengen, blijft uiteindelijk het beeld hangen dat Alderman te veel wilde. Het verhaal wordt pas langzaamaan duidelijk. Het had directer gekund en ook zonder veel zijsprongen, uitweidingen en poespas.

Langs de dystopische meetlat gelegd voldoet de roman niet aan de criteria. Het is de angst voor wat er zou kunnen geburen, de angst voor de mogelijke dystopie, die het verhaal bepaalt. In deze beschrijving zien we dystopische elementen terugkeren. Twee ervan zijn duidelijk herkenbaar. Enerzijds de totale beheersing en controle via digitalisatie door de drie bedrijven, anderzijds de manipulatieve handelswijze van de machtselite, vertegenwoordigd door de CEO’s van deze bedrijven, de tech miljardairs. Deze elite heeft haar eigen doelen, ook al worden deze als nobel voorgesteld. Dit laatste wordt door Alderman relatief beknopt uitgewerkt.

De roman eindigt met een verrassend slot met een dubbele bodem.

Kortom, een roman met een interessant onderwerp, maar de schrijfster heeft net de boot gemist door al haar uitweidingen en de ingewikkelde gelaagdheid van het verhaal, ook al is het bij een tweede lezing, waarbij er al een deel van het verhaal in je hoofd zit, minder storend en bij tijd en wijle boeiend.

De waarschuwingen zijn duidelijk. AI is nog steeds mensenwerk en daarmee stuurbaar. De uitkomsten zijn niet zonder meer juist. Daarnaast toont ze dat de machtselite ook hier aan de touwtjes trekt en dus bepaalt.

Noten