Vier visies voor 2050

Civis Mundi Digitaal #151

door Erik Jansen

Het Centraal Planbureau (CPB) constateert in zijn nieuwe rapport Kiezen voor later, dat Nederland voor grote uitdagingen staat, die vragen om een langetermijnperspectief. Het gaat om zorgen over internationale afhankelijkheid, vergrijzing, de verdeling van schaarse ruimte, druk op de woningmarkt, teruglopende economische groei, de verdeling van welvaart en de gebrekkige duurzaamheid van de huidige productie en consumptie. De aanpak van deze opgaven is gebaat bij heldere keuzes nú voor de lange termijn, zodat burgers en bedrijven kunnen vertrouwen op consistent beleid.

Het CPB presenteert vier scenario’s met voor ieder scenario een maatschappelijke visie die leidend is in de prioritering van beleidsdoelen. In het scenario Markt staat de individuele vrijheid en materiële welvaartsgroei voorop. In het scenario Autonoom staan zelfvoorziening en gemeenschapszin centraal. In het scenario Duurzaam gaat het om de leefbaarheid van de aarde, nu en in de toekomst. In het scenario Samen vormen solidariteit en een gelijke verdeling van de brede welvaart het uitgangspunt.

Op basis van deze verschillen in grondwaarden worden politieke keuzes uitgewerkt voor een vijftal praktische thema’s: economische inrichting, arbeidsmarkt, sociale zekerheid, zorg, en ruimte en wonen. Hoewel de keuzes overwegend kwalitatief zijn, worden de resultaten voor 2050 voor zover mogelijk weergegeven als veranderingen in besteedbaar inkomen, lastendruk, inkomensongelijkheid, arbeidsparticipatie, arbeidsimmigratie. Zo zal voor het scenario Markt het besteedbaar inkomen hoger uitvallen, maar ook de inkomensongelijkheid, en zullen de zorgkosten meer voor rekening van de gebruiker komen, terwijl voor het scenario Solidariteit de belastingdruk zal stijgen maar de inkomensongelijkheid zal verminderen en de zorg zal voor iedereen op gelijke voet toegankelijk zijn.

Hoewel er op elk van de thema’s ook autonome trends werkzaam zijn in de wereld, zoals technologieontwikkeling, internationale concurrentie, individualisering, en rentestand, zijn volgens de schrijvers de maatschappelijke waarden – individuele vrijheid, autonomie, gemeenschapszin, duurzaamheid, en solidariteit – minstens zo belangrijk en medebepalend voor de ontwikkeling en verdeling van de welvaart.

De vijf sociaaleconomische thema’s
Interessant in de studie is de uitwerking van de vijf sociaaleconomische thema’s. Per thema (achtereenvolgens: economie, arbeidsmarkt, sociale zekerheid, zorg, wonen) worden een drietal aspecten nader uitgewerkt, waar de scenario’s kunnen verschillen. Zo wordt binnen het thema economie bij het aspect productiviteit veel waarde gehecht aan goed onderwijs en een flexibele arbeidsmarkt. Voor het aspect regionalisering verschillen Markt en Autonoom het meest van elkaar. Autonoom wil de overheidstaken vooral op regionale basis organiseren, en wil zich afsluiten van de internationale concurrentie en het bedrijfsleven meer op lokale schaal organiseren. Markt wil juist open grenzen voor producten en arbeidsimmigranten, en de sociale zekerheid moet activerend werken. Samen wil juist een maximale bescherming van burgers en wil de sociale zekerheid meer op maat geven. Dat maakt het stelsel ingewikkeld en duur. Markt wil voor de zorg meer eigen risico, terwijl Autonoom en Samen een goede toegankelijkheid van de zorg voor iedere burger vooropstellen. In Autonoom komt de zorg geheel onder beheer van regionale zorgkantoren.

De tabel geeft de aspecten weer waarop de visies verschillen. De aspecten zijn geclusterd in vijf thema’s, weergegeven als de gekleurde banen in verticale volgorde: economische inrichting, arbeidsmarkt, sociale zekerheid, zorg, ruimte en wonen. Ieder thema heeft drie deelaspecten.

(de tabel komt niet uit het rapport maar is opgemaakt volgens de strekking van de tekst).

De rol van de overheid
Het scenario Markt wil de rol van de overheid klein houden. Iedere burger is verantwoordelijk voor zijn eigen leven. In dit scenario is Nederland gemiddeld het rijkst, met een dynamische economie met veel internationale handel en een groeiende bevolking door veel migratie. Daarvoor betaalt de samenleving ook een prijs: er is meer ongelijkheid en de leefomgeving heeft te lijden onder de vervuilende productie en onder de druk op de ruimte door de economische activiteit en de bevolkingsgroei.

De rol van de overheid is sterker in de andere scenario’s. In Duurzaam wordt er internationaal veel samengewerkt om vervuilende productie en consumptie te beperken. Dit zorgt er wel voor dat veel producten duurder worden. Ook hebben huishoudens en bedrijven te maken met veel regulering en andere overheidsinmenging die hun keuzes begrenst. In Samen is er veel vertrouwen in de overheid, die brede voorzieningen biedt om de sociale verschillen te beperken, zoals ruime uitkeringen, toegankelijke zorg en betaalbare woningen. Om de voorzieningen te kunnen financieren en bemensen, staat daar tegenover dat de belastingen worden verhoogd. In Autonoom laat de overheid veel over aan lokaal en maatschappelijk initiatief. De keerzijde is dat de economie amper groeit door de beperktere internationale samenwerking, dat sociale voorzieningen soberder zijn, en mensen zonder sociaal netwerk wellicht buiten de boot vallen.

Uitkomsten
Een nadeel van de studie is dat de uitkomsten van de verschillende scenario’s zo op het oog allemaal redelijk lijken. De economie is in 2050 per hoofd van de bevolking met 47% gegroeid voor Markt, 36% voor Duurzaam, 21% voor Samen, en 10% voor Autonoom, maar voor hetzelfde geld zou het kunnen tegenvallen en dan worden de uitkomsten misschien een geringe groei voor Markt, maar krimp in de andere scenario’s. Dat gaat politiek natuurlijk niet werken.

Ook de geprognosticeerde lastendruk van 35% voor Markt, 44% voor Autonoom, 47% voor Duurzaam, en 49% voor Samen, lijkt redelijk maar in geval van nulgroei wordt hier de politieke druk ook onhoudbaar. Dan hebben we het nog niet over de zorgkosten die voor Markt geprognotiseerd zijn op 13% van het bbp, 14% voor Autonoom en 16% voor Duurzaam en voor Samen. Als de zorgkosten exploderen door de in toenemende mate ongezonde levensstijl van de bevolking, de vergrijzing, en het uitbreiden van de technische mogelijkheden, en er geen politieke ruimte is voor  dwingende overheidsmaatregelen, dan blijft er voor de modale werknemer niet veel financiële ruimte meer over.

Kortom, de vier gepresenteerde visies lijken allemaal reële opties in lijn met de huidige hoofdstromen in de politiek, maar bij uitblijven van economische groei komt alles onder druk te staan en zijn opties als Samen en Autonoom nauwelijks houdbaar. De hele studie is dus veel te optimistisch gepresenteerd. In bijlage B van het rapport, Trends en onzekerheden, worden weliswaar enige internationale bedreigingen genoemd, maar daar worden geen consequenties aan verbonden.

Ook niet erg reëel is dat de klimaatmaatregelen voornamelijk binnen Duurzaam zijn belegd, alsof Markt en de andere twee scenario’s niet ook met klimaatmaatregelen te maken zullen krijgen, of tenminste met de schade op middellange termijn van extreem weer en zeespiegelstijging. In de gepresenteerde resultaten voldoet alleen scenario Duurzaam aan de voorwaarden van de Parijse akkoorden en de EU (Green New deal en Fitfor55). In de andere scenario’s worden de klimaatdoelstellingen niet gehaald, wat natuurlijk zeer desastreus kan uitpakken, weliswaar pas na de planperiode tot 2050, zoals het rapport vrolijk opmerkt, maar het was beter geweest om de klimaatmaatregelen ook als thema te behandelen, net als de zorg of de sociale zekerheid. Dan hadden dwingende overheidsmaatregelen – het enige aspect waarin Duurzaam serieus afwijkt van de andere scenario’s – wel in het scenario Samen belegd kunnen worden.

Commentaar
Het CPB heeft een interessante studie gepresenteerd, die ook bijzonder goed geschreven is. Alle beleidsopties (als deelaspecten samengevat in de tabel) zijn uitvoerig beschreven met de huidige problemen en dilemma’s voor de nabije toekomst. Ook de Bijlage Trends en Onzekerheden is een zeer goede inventarisatie van probleempunten. Zeer leerzaam voor iedere burger die meer thuis wil raken in de echte politieke keuzes, en niet alleen geconfronteerd wil worden met de waan van de dag of de ‘stukken rood vlees’ die dagelijks in de politieke arena worden geworpen.

Helaas heeft het CPB ervoor gekozen een apart scenario Duurzaam in te richten, dat als enige voldoet aan de Parijse akkoorden, en waar als enige door de overheid expliciete druk wordt uitgeoefend in het bevorderen van een duurzame en gezonde leefstijl. De tijd is er nu nog niet rijp voor maar met het naderen van 2050 met stijgende energie-, woon- en zorgkosten zal er weinig ruimte zijn om die optie nog langer te negeren.