'Dat gebeurt hier niet': een Amerikaans fiasco. Het vervolg, fictie of werkelijkheid?

Civis Mundi Digitaal #153

door Maarten Rutgers

In januari 2021 vond de overdracht van de macht in de Verenigde Staten van Donald Trump aan Joe Biden plaats. De beelden van de dag waarop hij als nieuwe president werd aangewezen, zijn eenieder nog bekend. Deze keer, met een overdracht in omgekeerde richting op 20 januari 2025, zou het zonder incidenten moeten verlopen. Maar hoe gaat het dan daarna?

In CM 106 schreef ik een boekbespreking onder de titel: ’Dat gebeurt hier niet’: een Amerikaans fiasco[1]. Het boek van de hand van de Amerikaanse Nobelprijswinnaar voor literatuur in 1930, Sinclair Lewis, beschrijft in romanvorm een fictieve presidentscampagne, de verkiezing en het gebeuren erna. Het artikel en het besproken boek herlezend werd het tijd een vervolg te schrijven, waarin ik nogmaals op de saillante punten van het boek in ga. Daarnaast kort aandacht voor een tweede roman waarin het gedrag van de president een belangrijke rol speelt, gevolgd door een blik op de huidige werkelijkheid.

Sinclair Lewis en Dorothy Thompson

Bij de totstandkoming van de genoemde roman spanden beide echtelieden Lewis en Thompson samen. Thompson deed haar echtgenoot het thema voor zijn roman aan de hand en zorgde voor inhoudelijke inbreng. Zij was een gerenommeerde journaliste die op grond van een interview met Hitler en de vele verdere naspeuringen in 1932 een zeer kritisch boek publiceerde met de titel I saw Hitler. Nadien werd zij een beroemde columniste met miljoenen lezers[2].

Een bekende uitspraak van haar (zie ook CM106) is: “Geen enkel volk herkent zijn dictator op voorhand. Hij gaat nooit de verkiezingen in met een dictatuur als programma. Hij stelt zich zichzelf altijd op als het instrument van de volkswil. ... Als onze dictator opduikt kun je erop vertrouwen dat hij een van onze eigen jongens zal zijn, en hij zal staan voor alles wat traditioneel Amerikaans is... En niemand zal ooit "Heil" tegen hem zeggen, noch zullen ze hem "Führer" of "Duce" noemen. Maar ze zullen hem begroeten met één groot, universeel, democratisch, schaapachtig geblaat van "Oké, Chief! Doe het zoals je wilt, Chief! Oh Kaaaay!"[3]

Lewis was een beroemd auteur, hetgeen ook blijkt uit zijn Nobelprijs. Hij schreef als journalist diverse bijdragen aan kranten en tijdschriften, daarnaast korte verhalen en romans. Zijn meest populaire werken zijn Main Street (1920), Babbitt (1922), Arrowsmith (1925), Elmer Gantry (1927), Dodsworth (1929), and It Can’t Happen Here (1935). Arrowsmith werd door mij besproken in CM111,112. Zijn roem bracht hem ook problemen. Zijn huwelijk met Thompson eindigde mede doordat Lewis het succes van zijn vrouw als columniste moeilijk kon verteren. Nadien ging het bergafwaarts met hem. Hij stierf, verslaafd aan alcohol, in 1951 in Rome.

Korte samenvatting van de inhoud

De roman beschrijft de campagne, de verkiezingen, de start van de nieuwe president en de gevolgen. Uitvoeriger terug te vinden in CM106. Hier slechts enkele voor nu relevante punten.

De presidentskandidaat in Lewis’ roman – overigens behorend tot de Democratische Partij – wordt neergezet als een handige jongen. Vlotte verhalen vertellend over zijn successen, die er nauwelijks zijn, zich groot voordoen, een soort exhibitionist, die haarfijn aanvoelt wat zijn toehoorders willen horen. Lewis: ”de senator was vulgair, een halve analfabeet, viel eenvoudig te betrappen op openlijke leugens en huldigde bijna idiote ‘ideeën’”. Ook vallen woorden als handelsreiziger en cynische plattelandswinkelier. Dreigende aanklachten deerden hem niet.

Lewis had een vooruitziende blik. Zijn presidentskandidaat en latere president draagt vrijwel altijd een rode das. Hij belooft zijn volgelingen Amerika “weer een trots, rijk land te maken”. Hierbij hoort dat het land zo veel mogelijk onafhankelijk moet worden van andere landen. Het grootste deel van de productie van voedsel, maar ook van alle mogelijke industriële producten, zeker essentiële, moet in het land zelf plaats vinden. Hij sprak lang en bevlogen voor zijn aanhangers. “Hij voerde koel en minachtend cijfers en feiten op zijn publiek af – cijfers en feiten die onontkoombaar waren, ook al waren ze, zoals vaak het geval was, volslagen onjuist.” Zijn aanhangers “hieven hun handen in verering naar hem op.” De macht die bij het presidentschap hoort – bij Lewis de macht van een feodaal heerser – wordt in woord door de presidentskandidaat niet voor hemzelf opgeëist, maar zoals hij zegt, “ik wil grote, enorme, wereldomspannende macht, maar niet voor mij zelf, nee, voor u!”, de gewone Amerikaan. Interessant is dat vele Amerikanen in de roman de kandidaat als door God geroepen zien.

Er valt veel meer te vinden in deze roman dat aan onze tijd doet denken. En niet te vergeten, er zijn ook verschillen (zie CM106).

museumjocas.nl

De plannen van de kandididaat

Niet onbelangrijk is het 15-punten programma dat Lewis ontwerpt voor de kandidaat. Een programma dat bij uitvoering voor veel problemen gaat zorgen. Een programma overigens dat tijdens de verkiezingscampagne volstrekt open aan de orde komt en velen niet stoort. Het wordt omarmd.

In dit 15-punten programma komen onder meer voor:

1. Er komt een Federale Centrale Bank, eigendom van de staat en bestuurd door een raad van bestuur die door de president wordt benoemd[4]. Zonder last of ruggespraak, zonder zich te bekommeren om de mening van het Congres kan deze bank financiële regels stellen en bijv. nationalisaties uitvoeren.
2. Ambtenaren, leraren, professoren, advocaten, rechters, artsen – m.u.v. obstetrici – moeten de eed afleggen op het Nieuwe Testament of op de Amerikaanse vlag, anders mogen zij hun beroep niet uitoefenen.
3. Het militaire apparaat moet fors versterkt worden.
4. Het Congres is de enige die gaat over de uitgifte van geld en moet direct de geldstroom verdubbelen.
5. Het jaarlijkse inkomen per persoon wordt beperkt, evenals het opgebouwde vermogen.
6. Donkergekleurde Amerikanen worden tweederangsburgers[5].
7. Vrouwen zullen begeleid worden om vrouwelijke taken uit te voeren, te weten huisvrouwenwerk en moeder zijn van sterke toekomstige burgers[6]. Uitzondering zijn vrouwen in typisch vrouwelijk beroepen, zoals in de verpleging/verzorging en in schoonheidssalons.
8. Aanhangers van communisme, socialisme, anarchisme, dienstweigeraars, of voorstanders van Rusland zullen voor hoogverraad vervolgd worden.

Tot zover enkele actiepunten die soms zeer racistisch, anti-feministisch en conservatief zijn. Onder Trumps aanhangers weerklinken ze enigszins. In het programma bij Lewis zijn al deze punten overigens nog onderwerp van overleg en gesprek. Het kan dus ook nog anders uitpakken wordt gesuggereerd aan de burgers.

Het belangrijkste punt om aandacht aan te schenken is het 15^e punt, dat volgens de presidentskandidaat ongewijzigd uitgevoerd gaat worden:

“Het Congres neemt, onmiddellijk na onze inauguratie, het initiatief tot amendementen op de grondwet die bepalen

(a) dat de president de bevoegdheid heeft om alle noodzakelijke maatregelen te nemen en uit te voeren om het land te kunnen besturen tijdens deze kritieke periode[7];

(b) dat het Congres slechts een adviserende rol zal hebben, waarbij het de President en zijn assistenten en Kabinet kan wijzen op eventueel benodigde wetgeving, maar vervolgens niet zal handelen totdat de president hem daartoe machtigt; en

(c) dat het Hooggerechtshof onmiddellijk zijn rechtsbevoegdheid ontnomen wordt om enige of alle handelingen van de President, zijn naar behoren aangewezen assistenten, of het Congres te ontkrachten door ze ongrondwettelijk of anderszins juridisch ongeldig te verklaren.”

Dit laatste punt wordt door velen in de roman als de oplossing van allerhande problemen gezien. Daarnaast geeft het de aan de presidentskandidaat toegedachte status van een sterke leider aan. Deze moet snel en krachtig kunnen regeren en vooral ingrijpen daar waar het hem nodig dunkt. Zoals een van de figuren in de roman aangeeft: “na de inauguratie is alles weer helemaal eenvoudig en begrijpelijk – het land zal worden bestuurd als zijn privédomein!”

Ruimschoots voor de inauguratie bemoeit de gekozen president zich al met van alles en nog wat en loopt daarmee de zittende president in de weg. Een overeenkomst met de huidige situatie. Anders dan in de huidige werkelijkheid is in de roman geen meerderheid voor de partij van de president in beide kamers van het Congres, iets waarvan de kandidaat zich goed bewust is. Zijn voorgenomen benoemingen van ministers, adviseurs en anderen laten direct zien hoe hij na de inauguratie verder wil gaan. Het Congres hindert hem in die zin dat de leden niet akkoord gaan met benoemingen buiten hen om. Een vergelijkbare situatie met het heden.

Een enkel voorbeeld van een benoeming: de minister van financiën. Een voormalige directeur van een lokale bank en ooit verdacht en aangeklaagd wegens fraude, maar “min of meer vrijgesproken.” De minister van defensie: een voormalige kolonel, voormalig lokale media-eigenaar, en recent in vastgoed gegaan. Het meest belangrijke was zijn langdurige vriendschap met de president. En niet te vergeten de persoonlijk secretaris en persvoorlichter werd voorgedragen als minister van buitenlandse zaken. Ook hier overeenkomsten met vandaag de dag.

Na de inauguratie

Het verbaast de lezer niet dat als een van de eerste dingen die de dag na de inauguratie werd gedaan het Congres verzocht werd punt vijftien uit het verkiezingsprogramma uit te voeren. Met daarbij een korte dead-line! Het te verwachten resultaat, het Congres weigert te voldoen. De volgende stap is het uitroepen van de noodtoestand, “het afkondigen van de staat van beleg in het licht van de ‘huidige crisis’.” De president laat meteen zijn macht zien. Protesterende leden van het Congres worden opgepakt. Het komt tot relletjes in het land. Deze rechtvaardigen natuurlijk de noodtoestand! Uiteindelijk komt het van kwaad tot erger. De vrije pers wordt aangepakt. Tegenstanders worden zonder vorm van proces opgesloten. De VS verzinken in een burgeroorlog. De president treedt uiteindelijk af en vertrekt naar het buitenland. Boeiend is dat de macht nu formeel – informeel lag die allang bij de voormalig privésecretaris, persvoorlichter en latere minister van buitenlandse zaken – in handen komt van deze man, niet gekozen, maar wel de opvolger.

Het Washingtondecreet

Het onderwerp presidentsverkiezing in de VS en een president die de macht grijpt is onderwerp van de thriller Het Washingtondecreet van de hand van de Deense schrijver Jussi Adler-Olsen. Het boek verscheen in 2006 in Denemarken, de Nederlandse vertaling eerst in 2012[8]. Zonder al te diep in te gaan op de inhoud laat zich zeggen dat het thema grote overeenkomsten vertoont met de roman van Lewis. Nu gaat het om een presidentskandidaat die, nadat zijn eerste vrouw jaren terug vermoord is, kort voor de verkiezingen geconfronteerd wordt met een moordaanslag waarbij zijn tweede vrouw omkomt. Bij zijn aantreden maakt hij direct gebruik van bestaande wetgeving om hard per decreet in te grijpen.

Criminaliteit en wapengebruik en-bezit moeten worden ingedamd, desnoods met harde hand. Het land moet een veilige haven bieden voor iedereen. Om dit te bereiken gaat hij over lijken. Het gevolg interne weerstand en opstand, harder ingrijpen en dus een geweldsspiraal en grote chaos. Alle macht ligt bij de president. Ook hier het beknotten van de pers. Alles onder de inzet een geweldloos land te worden. Na de nodige perikelen wordt de president afgezet en verhuist naar Bonaire (sic). De roman laat de mogelijkheden zien die er zijn om bestaande wetgeving te misbruiken. Daarnaast is het een zeer gewelddadige thriller, helaas veel te lang, met een onthutsende en verrassende ontknoping.

Fictie en werkelijkheid

Het moge duidelijk zijn dat het verloop van de geschiedenis in beide boeken fictie is. Toch is het verrassend hoezeer elementen uit de huidige tijd overeenstemmen of wel heel erg gelijkenis vertonen met de fantasie van de beide schrijvers. De romanpresidenten, maar ook Donald Trump, hebben (uiteindelijk) niet veel op met democratische spelregels. De benoeming van ministers is een voorbeeld, evenals de keuze van de ministers. Daarnaast valt ook op dat Trump eveneens probeert het land te besturen als een bedrijf, zijn eigen bedrijf. In de tweede roman is het doel wapengeweld de kop in te drukken, een thema dat niet goed ligt bij het huidige Amerikaanse publiek, dat veelal het recht tot het dragen van een wapen een onvervreemdbaar grondrecht vindt. Dit doel heiligt in de thriller alle middelen.

Hoewel het erop lijkt dat een machtsgreep als in de romans, in beide met een verschillende achtergrond, maar met hetzelfde doel, alle macht aan de president, nu in de VS niet aan de orde zal zijn, wordt op vele fronten voorgesorteerd op grotere en niet-democratisch gelegitimeerde mogelijkheden tot ingrijpen van de president. Vooralsnog lijken de checks en balances in het democratisch systeem van de VS een remmende werking op dit proces te hebben. De vraag is of dit zo blijft?

historischnieuwsblad.nl

Isolationisme en economische groei

Een interessante andere vraag is in hoeverre het voorbeeld in beide romans, bij Lewis meer dan bij Adler-Olsen, van het isoleren van het land, het veel meer tamboereren op het nationalisme, tot een stabiele situatie leidt. De romans laten zien dat isolationisme een land niet ver brengt. In de werkelijkheid van alledag scoort nationalisme, als een mooier woord voor isolationisme gepaard met protectionisme, zeer goed bij het electoraat. De belofte van “Make America Great Again” klinkt velen als muziek in de oren, zeker omdat Trump prachtige vergezichten schildert die werkelijkheid zullen worden door zijn beleid.

Koen Haegens, journalist, citeert hem in de Groene Amsterdammer: “‘We zullen zorgen voor lage belastingen, weinig regels, lage energiekosten, lage rentes en lage inflatie’… ‘Zodat iedereen zich boodschappen, een auto en een prachtig huis kan veroorloven.’”[9] De werkelijkheid zal er volgens vele economen anders uitzien. Degenen die het vooral beter zal gaan zijn de nu al rijken. Daarnaast is duidelijk, Haegens citeert uit een tweetal studies, dat autoritair leiderschap niet leidt tot economische groei. De studie van Stefano Rizio en Ahmed Skali, indertijd verbonden aan de Universiteit van Melbourne, uit 2019 laat zien dat de kans dat een autoritaire leider met zijn/haar maatregelen de economische groei weet te stimuleren bestaat, maar dat dit toevallig is of dat er al economische groei was waarop de leider, als hij geluk heeft, meebeweegt. In de meeste gevallen gaat het omgekeerd. “Groei-negatieve autocraten tieren welig.”[10] Verder: “In het tijdperk van (democratisch gekozen) bewonderde leiders met autoritaire neigingen zoals Donald Trump, Vladimir Poetin of Recep Tayyip Erdogan, hopen we dat onze resultaten illustreren dat het geloof in welwillende autocraten[11] fundamenteel misplaatst is. Hoe overtuigend het verhaal ook mag zijn, de hypothese van de welwillende alleenheerser is gewoon niet overtuigend.” Helaas is het geloof in dit type leiders wijdverspreid en trekken ze altijd weer veel volgelingen.

Haegens wijst op een tweede studie[12], over populistische leiders[13]. Deze hoeven niet ook autocratische leiders te zijn. De overlap tussen beide is uiterst beperkt. Daar waar de eerste studie 133 landen omvatte voor de periode 1858-2010, gaat het bij de tweede studie om 51 leiders over de periode 1900-2020. De resultaten van beide studies zijn desondanks vergelijkbaar. De conclusie van de laatste studie is eveneens luid en duidelijk: “populistische leiders zijn slecht voor de economie.” Het BNP is na vijftien jaar gemiddeld zo’n 10% per hoofd van de bevolking lager geworden.

Een tweede punt is: “onze analyse wijst op een aanzienlijke achteruitgang in de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, de kwaliteit van verkiezingen en de pers- en mediavrijheid, hetgeen schadelijk is voor de innovatievriendelijke economische omgeving van democratieën.” Haegens wijst erop dat Trumps visie past bij het aloude mercantilisme, dat ons in het verleden slechts kortdurend voordeel en voor de langere termijn vele nadelen opleverde.

Migranten

De aanpak van het migrantenvraagstuk is een ander punt waarmee Trump en met hem vele politici in diverse landen scoren bij het electoraat. Zoals de discussie ook in Nederland laat zien worden alle migranten op een hoop gegooid, waardoor het echte probleem onzichtbaar wordt. Het is duidelijk dat vele migranten een nuttige functie in de maatschappij vervullen door het tekort aan personeel op te lossen, of dit laagbetaalde functies zijn of functies waarbij specifieke kennis en ervaring, meestal op hoog tot zeer hoog niveau gevraagd wordt.

De meesten van hen zijn dan ook door werving in het land gekomen, niet omdat zij uit hun eigen land gevlucht zijn. Anderen zijn student en ingeschreven aan universiteit of hogeschool. Dat ook deze groepen tot vraagstukken en ongenoegen kunnen leiden bij de originele inwoners in intussen helder. Interessant daarbij is dat een studie uit Italië en Zwitserland weliswaar laat zien dat het ongenoegen vooral daar leeft waar inwoners met veel migranten, vooral arbeidsmigranten, waaronder grenswerkers, geconfronteerd worden, maar dat dit het gevolg lijkt te zijn van actief migratie en migranten negatief afschilderen door bepaalde politieke partijen[14]. De auteurs zijn voorzichtig in hun conclusies en wijzen op het belang van verder onderzoek naar het gedrag van politieke elites en hoe zij door hen gewenste opvattingen onder de bevolking kunnen aanwakkeren.

Omdat in Trumps programma de migranten massaal teruggestuurd zullen worden naar met name Mexico – het land zit hier helemaal niet op te wachten – ontberen landbouw en industrie vervolgens de noodzakelijke goedkope arbeidskrachten, die de productie nu op peil houden. Verwacht mag worden dat enerzijds bedrijven in de problemen komen, anderzijds de prijzen zullen stijgen en de inflatie toeneemt. Al de aangekondigde maatregelen zullen dus bij uitvoering uiteindelijk ook niet tot economische groei voeren, laat staan een verbeterde financiële positie voor velen in de samenleving.

pxhere.com

Het oude Rome als voorbeeld voor nu?

Het is bijna modieus te noemen dat er regelmatig vergelijkingen gemaakt worden tussen onze huidige tijd en die van het Romeinse Rijk. Het gaat dan meestal om het in relatief korte tijd uiteenvallen en uiteindelijk verdwijnen van een groot imperium. Een van de overeenkomende punten zou het fenomeen ‘brood en spelen’ zijn. Veel belangwekkender is de analyse van Peter Heather, hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan King’s College te Londen, en John Rapley, journalist, politicoloog en econoom aan de Universiteit van Cambridge[15].

Zij laten zien dat er andere, meer belangrijke elementen in het spel zijn, wanneer het om het verval van het Romeinse Rijk gaat. Het begint vooral aan de randen van het grote rijk. Steeds minder lukt het de lokale Romeinse heersers de grenzen van het immense rijk goed te beschermen. Er zijn, zo betogen de auteurs, altijd grensoverschrijdende handelsbetrekkingen geweest, maar op een gegeven moment, enkele eeuwen na Christus, zijn de volksbewegingen buiten het Romeinse rijk zo talrijk dat er meer en meer mensen over de grenzen trekken. Daarmee dringen de barbaren steeds verder door in centrale delen. Het rijk begint af te brokkelen. Inkomsten verminderen. Grote troepenmassa’s zijn niet meer op de been te brengen.

Kort door de bocht, de indringers, de barbaren, zorgen voor het uiteenvallen van het rijk. Wellicht niet verbazingwekkend wordt deze verplaatsing van veel mensen door sommige auteurs, zo Heather en Rapley, vanuit het perspectief van het Westen als een migrantenvraagstuk geduid. Het wordt dan ook direct gebruikt om de waarschuwende vinger op te steken rond het huidige migrantenvraagstuk. De moderne migrant zou het equivalent van de barbaar van vroeger zijn.

De vergelijking gaat echter mank, vooral omdat de meeste migranten naar het Westen toegehaald zijn of worden vanwege het gebrek aan arbeidskrachten op dit moment. Het afremmen van deze migratie – asielzoekers zijn een andere en veel kleinere categorie – bezorgt de westerse wereld problemen. De economische groei komt onder druk en neemt af. Dit leidt tot nieuwe problemen met het groeiende, ouder wordende en niet-werkende deel van de bevolking.

Heather en Rapley geven aan dat het fenomeen van toenemend nationalisme eerder tot problemen aanleiding is dan omgekeerd. Daarnaast beschrijven ze nog meer elementen. In het kader van dit artikel is er geen ruimte om daar verder op in te gaan. Wel nog de opmerking dat de vergelijking tussen het Romeinse Rijk en de westerse democratieën uiterst complex is en zeker niet tot snelle conclusies over de toekomst kan leiden.

Tot slot

Wanneer we onze blik uitsluitend op de Verenigde Staten richten lijkt het onwaarschijnlijk dat hetgeen in beide romans wordt beschreven zich integraal zal voordoen. Dat geldt nadrukkelijker voor de thriller, waarin het wapenbezit van de Amerikanen aangepakt wordt, hetgeen we van Trump niet mogen verwachten. Lewis’ verhaal zou weleens meer overeenkomsten met de toekomst kunnen hebben. Belangrijker is dat er onder Trump veel zal veranderen, wellicht zal de economische ontwikkeling zelfs aanvankelijk groei laten zien. Echter een langer durend economisch hoog mag op grond van de lessen uit de historie niet verwacht worden, mede gelet op alle mogelijke negatieve effecten van niet direct op de economie gerichte te verwachten maatregelen. Ook Europa moet op z’n tellen passen!

Noten