Civis Mundi Digitaal #154
Bespreking van Quinn Slobodian, Crack-Up Capitalism, Market Radicals and the Dream of a World Without Democracy. Penguin Books, 2024.
Na zijn inauguratie gaf Trump ook zijn zegen aan een 400 miljard dollar AI-initiatief van een aantal Amerikaanse techbedrijven, die in Texas een centrum met enorme data-servers en chipfaciliteiten willen bouwen. Voor de noodzakelijke infrastructuur en de grote hoeveelheden energie en water die nodig zijn wordt gekeken naar de Amerikaanse overheid, want anders verliest de VS zijn voorsprong op China. De titel van de nieuwe samenwerking, Stargate, is een oude film- en game-naam uit de jaren negentig, maar ook al een bestaand technology center met die naam gelegen naast de Starbase lanceerfaciliteit van Space X in Boca Chica, en recent gekocht door Space X. Naar verwachting zal hier het AI-initiatief worden gehuisvest. Let wel, Boca Chica grenst direct aan Mexico en de Golf van MeXico/Amerika ????
Dit alles past in het streven van overheden om met veel belastinggeld “innovation hubs” en “special economic zones” te creëren die uiteindelijk tot economische powerhouses moeten uitgroeien zoals Silicon Valley en Eindhoven Brainport. Nu veel landen doorkrijgen dat dit soort nieuwe bedrijvigheid niet meer alleen afhankelijk is van eigen kennis of geografische ligging, maar gekocht kan worden met gunstige fiscale en infrastructurele faciliteiten, is er een internationale concurrentie ontstaan en een ‘race-to-the-bottom’ in het op gunstige voorwaarden aanbieden van hoogwaardige faciliteiten, in de vorm van “speciale economische zones” (SEZ), waar de belasting- en arbeidsvoorwaarden van het thuisland niet gelden.
Quinn Slobodian beschrijft in zijn nieuwe boek Crack-up Capitalism het “opdelen” van landen in een groot aantal van deze enclaves, te beginnen bij de traditionele stadstaten zoals Hong Kong en Singapore, en vervolgens de SEZ-zones en het Road-and-Belt initiatief van China, en uiteindelijk de proliferatie van het zone-concept over de hele wereld. Juist de landen die onder een nationalistisch vertoog beogen hun land op te stoten in de vaart der volkeren, houden uitverkoop in eigen huis ten gunste van het internationale kapitaal.
Verderop in het boek komen ook nog de dromen van de libertaire tech-ondernemers zoals Peter Thiel en Elon Musk voorbij, die eigenlijk liever helemaal geen overheid meer willen, maar privé bestierde enclaves. Als dat niet kan in Nevada, California of Texas, dan maar in Honduras of op Mars.
Belastingparadijzen
Een kleine 200 landen zijn lid van de Verenigde Naties en hebben daarmee een status als ‘erkend’ land. Daarnaast zijn er nog honderden regio’s die zich via volksraadplegingen willen afscheiden, zoals Catalonië en Schotland. Daarnaast zijn er tientallen landen langdurig verdeeld door een burgeroorlog. Terwijl de wens van lokale autonomie groeit, globaliseert de wereldeconomie en heeft het kapitaal vrij spel. Om toch een stukje van de koek mee te pikken ondermijnen landen onder het mom van opkomen voor het eigen volk de internationale solidariteit.
Zo bestaan er veel hele kleine landen, die parasiteren op de grotere landen zoals de remoravis meelift op de rug van de walvishaai. Dit zijn belastingparadijzen, zoals Monaco, Liechtenstein, de Bahama’s, etc. Monaco kent geen inkomsten- en vermogensbelasting, wat natuurlijk een merkwaardige situatie is, gezien de ligging naast Frankrijk en Italië.
Een ander groeiend fenomeen zijn de Speciale Economische Zones (SEZ), zoals rond Xiamen en Shenzhen, waar China buitenlands kapitaal en investeringen toelaat op aantrekkelijke voorwaarden, geheel los van de jurisdictie van de rest van het Chinese vasteland. Wat natuurlijk betekent dat er weinig eisen worden gesteld worden aan de arbeids- en milieuomstandigheden.
De SEZ’s zijn een enorm succes geworden en het aantal zones is recent verder uitgebreid. Bedrijven als Apple produceren daar al hun smartphones. Veel andere landen in Azië en Afrika zien hier nu ook een aantrekkelijk ontwikkelingsmodel in. Indonesië heeft de spelregels overigens nog niet helemaal goed begrepen door van Apple productievestigingen in Indonesië te eisen.
Neoliberale eldorado’s
Daarnaast zijn er stadstaten, restanten van koloniale geschiedenis zoals Hong Kong en Singapore. Zij hadden ooit een belangrijke havenfunctie voor het Engelse koloniale rijk. Vervolgens werden het financiële centra voor handel en dienden als uitvalbasis voor investeringen in omringende landen. Ook profiteerde Singapore nog lang van een Amerikaanse basis als steunpunt voor de oorlog in Vietnam. Door de lage belastingtarieven trokken deze kapitalistische eilandjes veel bedrijven en waren ze in de jaren zeventig even de rijkste landen van Azië. Beide landen kennen overigens geen (echte) democratie en het aandeel arbeidsimmigranten zonder rechten is ongeveer 50% van de bevolking.
Wat Hong Kong en Singapore hebben gedaan, kunnen wij ook dachten Qatar en Dubai van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE). Naast de oliewinning proberen zij hun economie te laten groeien door het aantrekken van bedrijven en vermogende personen. Er is geen inkomsten- of vermogensbelasting verschuldigd voor inkomsten van buiten de VAE. Saoedi-Arabië probeert ook in de provincie Neom aan de Rode Zee een luxe hub voor de creatieve industrie te ontwikkelen.
Ook de Conservative regering in Londen droomde enige tijd van een “Singapore aan de Thames”. Londen is altijd al een belangrijke haven en financieel centrum geweest. Toen het oude financiële district in de jaren zestig te klein werd, zijn de Docklands, een havengebied in verval, herontwikkeld tot het nieuwe financiële centrum van Londen, Canary Wharf.
Naast Zwitserland was Londen altijd al aantrekkelijk voor vermogenden wereldburgers zoals sjeiks, voormalige staatshoofden, warlords en Russische oligarchen, vooral dankzij de waardevastheid van het vastgoed. Veel huizen in de City staan leeg, want alleen bedoeld als belegging. Curieus is dat het oude centrum “The City of London Corporation” vanouds speciale rechten heeft. Het parlement (Common Council) wordt voornamelijk bezet door vertegenwoordigers van bedrijven in de City, want er zijn minder dan 9000 inwoners overgebleven in het hart van de oude middeleeuwse stad, en de bedrijven hebben hier traditioneel stemrecht in verhouding tot hun grootte.
Libertaire dromen
Vermogen en kapitaal zijn altijd weinig gebonden geweest aan landsgrenzen. Traditionele bedrijvigheid, zoals landbouw, de ambachten en de industrie, was altijd meer locatie gebonden. Door de verbeterde vervoersmogelijkheden en communicatie is er in de jaren negentig wel een enorme globalisering op gang gekomen waarbij veel arbeidsintensieve industrie verhuisde naar lagelonenlanden. Dat gold minder voor de dienstensector die nog een tussenpositie inneemt. De tech-industrie en de creatieve sector (streamingsdiensten) zijn net als de financiële sector echter vrijwel niet locatie gebonden, en het grote geld wordt in toenemende mate in deze sectoren verdiend. Waarom dan belasting betalen?
Het succes van de bitcoin heeft de oude droom van een ‘autonoom’ bestaan doen herleven. Als je geld kunt maken zonder over een bank of overheid te beschikken, waarom dan ook niet een eigen staatje beginnen in een virtuele ruimte of aan een bounty strand? Als er maar voldoende andere mensen geloven in de gezamenlijke droom, dan “larpen” (Live Action Role Playing) we een nieuwe ‘meme’-samenleving.
Probleem is natuurlijk dat er geen land meer onbezet is in de wereld. Ja, er is bij de opdeling van Joegoslavië tussen Kroatië en Servië, een bocht in de Donau ongeclaimd gebleven. Een Italiaan heeft hier de staat Liberland uitgeroepen maar is tot nu toe steeds verwijderd van zijn stukje grond door de Kroatische politie.
Verwezen wordt ook naar de staat Israël die voor een groot deel van de 20e eeuw alleen nog een virtueel ideaal was en pas na de Tweede wereldoorlog gerealiseerd kon worden. Dat Palestina niet leeg was en dat de Joodse staat niet anders dan als een “gated community” is te beschouwen, toont wel aan hoe moeilijk het is om ergens opnieuw te beginnen, zonder de rechten van de oorspronkelijke bewoners teniet te doen. Geen woestijn of woest land is echt leeg, ook al hadden de Amerikaanse pioniers (“Go West”) dat idee wel.
Honduras
Maar waarom niet een “chartered colony”, een eiland of stuk land voor onbepaalde tijd leasen van een bestaand land, net als een SEZ? Toen de wildernis van Nevada niet zo praktisch en aantrekkelijk meer werd bevonden, zocht men naar tropische eilanden met een wit strand en blauwe lucht. Het leek er even op dat Honduras wel bereid was een deel van haar Caribische eiland Rostán te verhuren aan Pronomos, het venture capital bedrijf van Peter Thiel en Marc Andriessen. De nieuwe kolonie moest Próspera gaan heten. In 2013 werd de overdracht getekend die geldig zou zijn voor 50 jaar en vanaf 2021 werden de eerste huizen gebouwd.
Echter na nieuwe lokale verkiezingen werd het contract door de nieuwe president ongeldig verklaard. Het initiatief leeft nog, al lopen er nog rechtszaken, maar de onzekerheid helpt natuurlijk niet om nieuwe bewoners aan te trekken. Nieuwe ‘residents’ betalen eenmalig $1300 en hebben geen stemrecht. Ook kun je ‘e-resident’ worden als je een bedrijf op Próspera wilt vestigen. Bewoners van Honduras betalen $260. De locatie is nu nog maar 0,23 km2, maar de vrees bij de lokale eilandbewoners is dat er meer buitenlanders naar het eiland zullen komen en aansluitend aan de kolonie land zullen opkopen, waardoor de lokale bewoners feitelijk worden verdreven, of misschien erger, alleen als goedkope arbeidskrachten worden ingehuurd om het vuile werk te doen.
Tot besluit
Quinn Slobodian heeft een leuk en vlotlezend boekje geschreven over de tientallen initiatieven voor “gated communities” voor de superrijken, waar veiligheid en belastingvrijheid hoog in het vaandel staan, en democratie niet meer nodig is, en veel van het vuile werk door arbeidsimmigranten wordt gedaan. Dat is in Israël natuurlijk niet anders dan in Singapore, Dubai of op een willekeurig cruiseschip.
Helaas is de titel van het boek wat alarmerend alsof het kapitalisme de natiestaten verkruimelt en alsof dit een nieuw fenomeen is. Feitelijk is dit al decennia aan de gang, mogelijk gemaakt door goede verbindingen en elektronische communicatie, en de kortzichtige handelswijze van democratische staten om aan de ‘race-to-the-bottom’ mee te doen in het goedkoop faciliteren van hightech-bedrijven, zoals nu ook Hongarije wil gaan doen.
Wel verontrustend is dat Donald Trump de Verenigde Staten aan het ombouwen is tot een staat zonder overheid en met weinig of geen belastingen. Want waarom naar Honduras gaan als het in de VS ook kan?