Mededogen in de leer van Lao Zi

Civis Mundi Digitaal #154

door Ben Zondervan

Een van de vele kenmerken die het (zen)boeddhisme en het daoïsme van Lao Zi gemeen hebben is de nadruk op mededogen, (maha)karuna in het boeddhisme, 慈 cí2 (tz’u) in het daoïsme. Ook de door Lao Zi genoemde eenheid (één-voud) en nederigheid alsmede meditatie als middel om deze drie ’juwelen’ te bereiken zijn het boeddhisme niet vreemd.


In de Dharmasamgiti Soetra staat geschreven:
Laat degene die het boeddhaschap wil bereiken niet vele methoden leren, maar slechts één. Welke? Groot mededogen. Degene die groot mededogen voelt, zal alle leringen van de Boeddha kennen alsof hij ze in de holte van zijn hand houdt.
En omgekeerd, iemand die de staat van ontwaakt zijn heeft bereikt, kan niet anders dan groot mededogen voelen voor alle wezens.
(ontleend aan ’De Monnik en de Wetenschapper’ van Matthieu Ricard & Trinh Xuan Thuan).


Dit komt overeen met de leer van Lao Zi over mededogen:
Er zijn drie juwelen die ik koester
en waaraan ik altijd vasthoud:
Mededogen is de eerste
Een-voud is de tweede
Nederigheid is de derde (H.67 van de Dao Deh Jing)

In het daoïsme wordt meer dan in het boeddhisme gewezen op het onderscheid tussen het Confuciaanse begrip medemenselijkheid en (groot of waarachtig) mededogen. Medemenselijkheid (altruïsme, liefdadigheid, medelijden) is een morele zaak die je kunt beoefenen met het gevaar van ego-betrokkenheid en schijnheiligheid (zoals belasting ontduikende rijken die liefdadigheid beoefenen). Mededogen in de leer van Lao Zi  is een alles en iedereen omvattende, ongeconditioneerde liefde voor al het bestaande, voortkomend uit diepe meditatie, uit een open bewustzijn, uit verlichtingsinzicht. Mededogen beoefen je niet, je bent mededogen. Medemenselijkheid kan je beoefenen, maar zoals bij alle beoefening ligt het ego op de loer. Met medemenselijkheid zoals hierboven beschreven is meestal niets mis, maar zoals Lao Zi tegen Confucius zegt:

Medemenselijkheid en gerechtigheid waren voor de Wijzen van weleer als herbergen, waar je een avond kon overnachten, maar niet lang kon verblijven… Ze maakten soms gebruik van de weg van medemenselijkheid en bivakkeerden soms in de herberg van gerechtigheid, om daarna te gaan zwerven op de heuvel van de vrijheid, zich te voeden op de akker van eenheid. (uit de Zhuangzi 14.V)

In de leer van Lao Zi en Zhuang Zi wordt medemenselijkheid duidelijk onderscheiden van mededogen. Lao Zi in de Dao Deh Jing:

De Wijze houdt zich niet bezig met medemenselijkheid

Waarom niet?
Hemel en aarde (de Dao) houden zich niet bezig met medemenselijkheid
alle verschijningsvormen worden gezien als ‘strooien offerhonden’, als illusie
Dat geldt ook voor de Wijze
(H.5)
Als je niet langer beschikt over de DaDao

verval je in medemenselijkheid en gerechtigheid

Dan verschijnen geleerdheid,

spitsvondigheid en hypocrisie (H.18)

 

Mededogen vind je bij verlichte leraren, Wijzen zoals Lao Zi, Zhuang Zi, de Boeddha, Bodhisattva’s, Christus, Ramana Maharshi (en vele anderen) die vanuit de verlichtingsdimensie de mensheid met een liefdevol mededogen wijzen op de mogelijkheid om boven het aardse uit te stijgen, de eenheid met de Dao, de boeddhanatuur, het goddelijke als universele liefde te bereiken. Zo kent het mahayana-boeddhisme Avalokiteshvara als de Bodhisattva van Goot Mededogen. Verlichte leraren spreken vanuit hun dimensie over de ogenschijnlijke aard van de werkelijkheid. Ze hielpen en helpen de mensheid vanuit hun mededogen met aanwijzingen voor hun leerlingen en toehoorders over het bereiken van de één-voud, de eenheid met de Dao (of Boeddhanatuur, of het goddelijke) via meditatie en de juiste geesteshouding bij het dagelijks handelen, nederigheid.

Dit waarachtig mededogen kan je ervaren bij een verlichte leraar zoals ik dat zelf heb ondervonden bij de advaita- en yoga-leraar Jean Klein. In het boek ‘Het denkend Hart van de Barak’ omschrijft de joodse Etty Hillesum het mededogen wat ze koestert voor haar medebewoners van Kamp Westerbork, maar ook voor de Duitse soldaten die haar op transport zetten. Dit mededogen kan ook opkomen bij diepe meditatie; Matthieu Ricard ziet het zelfs als een kenmerk van juist mediteren.

De zen-beoefenaar Jack Kerouac leert in het boek Dharma Tuig  zijn vriend Japhy (de zen-dichter en vertaler Gary Snyder) een mededogend gebed voor vriend of vijand, uit te spreken terwijl je de ogen van diegene om wie het gaat visualiseert:

Even zeer leeg

Even zeer lief te hebben

Even zeer een komende boeddha

 

 In dit artikel vindt u een selectie van uitspraken uit het aan Lao Zi toegeschreven geschrift, de Dao Deh Jing, over de genoemde drie ‘juwelen’.

 

Mededogen
Mededogen overwint

Door (het volgen van) de Hemel, de Dao,

ontstaat een sterk mededogen. (H.27)

 

Het mededogen van de Wijze (volgeling van de Dao) geldt voor de gehele mensheid,

goede en minder goede mensen:

De Hemel is als een groot net

en zal je niet laten vallen,

hoe vervreemd je ook bent. (H.73)

 

De Wijze: De goeden behandelt hij goed

de niet-zo goeden ook

Dat is waarachtig goed zijn, innerlijke kracht!

De Wijze beademt de wereld,

(met een glimlach)

zo wordt elk Hart beïnvloed

De mensen richten zich tot hem,

de Wijze schenkt allen zijn kinderlijke glimlach (H.49)

 

Voor (de volgeling van) de Dao

zijn alle schepselen (even) heilig

De beschermer

van zowel de goede mens

als de minder goede mens

Met juiste woorden kan je veel bereiken

Door eervol handelen kan je steun verlenen

Waarom zou je minder goede mensen afschrijven?

Wie zoekt zal vinden

Wie gezondigd heeft

zal vergeven worden (H.62)

De laatste regels zijn te vergelijken met Mattheüs 7:7-11:

Zoekt en gij zult vinden

Klopt en gij zult worden opengedaan

 

 

Een-voud:

Één-voud heeft hier de betekenis van éénheid met de Dao, te verwerven via meditatie.

De Dao, onbenoembaar, alomvattend, alfa en omega.

 

De Dao die als Dao benoemd kan worden

is niet de ware Dao

De naam waarmee iets benoemd wordt

is niet het ware ding

De naamloze Leegte, het ’niets’:

hierin komen de ’tienduizend dingen’,

alle verschijnselen, tot stand

Benoemd als Vorm, als het ’iets’

is het de moeder van alle verschijnselen

Wees permanent zonder begeerte, dan ervaar je

het diepe mysterie van het niet-zijn (de Leegte)

Ben je constant vervuld van verlangen, dan zie je

alleen de uiterlijkheden (de Vorm) (H.1)

Wie zonder begeerte en het daarmee samenhangende denken is kan het diepe mysterie van het niet-zijn (de Leegte), de eenheid met de Dao verkrijgen. Dan richt je je als volgeling van de Dao op ‘DIT!’ en niet op ‘Dat’.

 

De Wijze verblijft in het waarachtige en vermijdt de schijn

Hij richt zich niet op Dat maar op DIT! (H.38)

 

Pas de juiste methode toe

om je innerlijke sfeer (helend) te beheersen

Wees zo slim niet de strijd (met jezelf) aan te gaan

Hoe weet ik dat?

Door DIT! (H.57)

Toelichting: DIT! staat voor innerlijke schouwing, voor meditatie. Je richt je naar binnen, het waarachtige in plaats van naar buiten, naar Dat, de uiterlijke wereld, de schijn.

 

De Oude Meester gaf veel aanwijzingen voor meditatie om deze eenheid te bereiken

De Wijze beoefent op een natuurlijke manier

een helende methode van beheersing (van het Zelf)

Hij leegt zijn ’Hart’, zijn denken/voelen

vult de ’buik’,

verzwakt begeerte

versterkt zijn botten (H.3)

Toelichting:

Hij leegt zijn ’Hart’, zijn denken/voelen

Het ‘Hart’, Xin, staat voor het denken/voelen, het Engelse mind. In Lao Zi’sQing Jing Jing: ‘Maak het Hart grondig leeg dan komt het Zelf tot Zuivere Leegte.’

vult de ’buik’:Hier mee wordt gedoeld op het energiecentrum in het lichaam even onder de navel, in het latere daoïsme de ‘onderste Dantian’ genoemd, bij Zen de ‘Hara’; bij yoga de tweede (buik)chakra.

verzwakt begeerte:het laten varen van verlangen en begeerte wordt bij alle vormen van meditatie genoemd.

versterkt zijn botten: Tijdens meditatie met concentratie op de ‘buik’, de Hara, voelt het lichaam krachtiger, energieker. Je kunt het ook interpreteren als: ‘Zit als een rots’.

 

De Wijze hanteert een methode van helende zelfbeheersing

en richt zich op de ‘buik’

en niet op het ‘oog’

Hij richt zich niet op ‘Dat’

maar vat ‘DIT’ (H12)

De ‘buik’, het energiecentrum onder de navel (Zen: de hara), het ‘oog’, de zintuigen.

 

De Aloude Meesters van de Dao

hielden zich niet bezig

met het (laten) verwerven van kennis of geleerdheid

maar gaven de voorkeur aan één-voud

Door een ‘helende methode van zelfbeheersing’

voorkwamen zij problemen

Het innerlijke land proberen te beheersen

door middel van kennis en concepten

leidt tot geestelijke armoede

Het innerlijke land beheersen

door kennis te laten vallen is een goede zaak 

Dit te begrijpen leidt tot een diep inzicht in de eigen aard,

de hoogste Deh
Wie dit echt begrijpt neemt dit onderzoek (van de Geest)

als maatstaf, als model

 

Wie voortdurend dit model toepast 

kan het diepste inzicht,

de hoogste Deh bereiken

Hoe diep dit inzicht, hoe hoog en verreikend de Deh! 

Door dit toe te passen kan je als levend wezen

terugkeren in en meegaan met

de grote doorstroom (de DaDao) (H.65)

Toelichting: deze tekst wordt meestal politiek-filosofisch vertaald als zou het gaan om ‘heersen’ en een ‘staat’ of land: het Chinese karakter Zhi4 kan vertaald worden door ‘heersen’, maar net als in H.3 hierboven ook door ‘beheersen van het zelf’, meditatie. Voor het karakter Guó2 heb ik in plaats van ‘land, volk of staat’ gekozen voor ’innerlijk land’, zoals Schipper dit weergeeft inde toelichting bij zijn vertaling van de Dao Deh Jing: "Het innerlijke land verkennen is een zeer oude vorm van meditatie".

 

Een leerling vroeg Lao Zi hoe een Wijze, een volgeling van de Dao, stand kan houden in een veranderende wereld van de schijn, van de vorm, vol begeerlijke zaken:

Degenen met een hoge mate van zelfbeheersing kunnen het
Zelf bewaren terwijl alle schepselen veranderen
Als er door veranderingen toch verlangens opkomen worden
deze gekalmeerd door hun naamloze eenvoud zonder begeerte
Zonder begeerte, in Innerlijke Rust
Alle schepselen ondergaan verandering maar zij zijn in het Zelf gevestigd (H.37)

 

 

Nederigheid

De Oude Meester benadrukt steeds dat een Wijze (volgeling van de Dao) nederig, wars van verwaandheid dient te zijn en het ego, het zijn van een ‘Iemand’, eer en oneer, moet laten vallen:

Eer en oneer zijn met elkaar verbonden

Geëerd worden geeft iemand veel stress

Waarom? 

Geëerd worden kan omslaan

in verguisd worden!

Wie het ten deel valt wordt erdoor gebonden

Wie het verliest wordt erdoor gebonden

Het is nu eenmaal zo dat eer en oneer

met elkaar verbonden zijn

Waarom?

Als we zeggen dat geprezen worden

tot veel spanningen leidt,

gaan we er van uit dat er een iemand,

een persoon is (die geprezen wordt)

Begrijp dit: zolang er (nog) een iemand is,

is er sprake van spanningen en lijden

Als er geen iemand meer is, hoe kan er dan nog lijden zijn?

 Door eenwording met ‘alles onder de Hemel’,

wordt men daarvoor beschermd

Bij gehechtheid aan je persoon in de wereld

moet je bereid zijn alle verandering in de wereld te ondergaan (H.13)

 

De Wijze plaatst zichzelf achteraan

en is het meest vooraanstaand

Doordat hij niet zelfzuchtig is

behoudt hij het Zelf

Juist omdat er geen iemand meer is,

kan de Wijze iemand zijn (H.7)

 

Laat vanuit het Zelf

zaken als macht, rijkdom en zegeningen

ver achter je

Arrogantie die je daaraan ontleent

geeft alleen maar problemen (H.9)

 

De Wijze is nederig, maar houdt er rekening mee:

dat hij geprezen zal worden

 dat hij geducht zal worden

 dat hij geminacht zal worden (H.17)

Mensen haten het geplaatst te worden (gezien te worden)

in de positie van wees, geminacht, afgescheiden, arm te zijn

Toch noemen de edele volgelingen van de Dao zich zo

Door zich te verminderen kan men vermeerderen

Door zich te vermeerderen vermindert men (H.42)

 

Deze uitspraak is te vergelijken met Mattheus 23.12:

“Wie zichzelf verhoogd zal worden vernederd, wie zichzelf vernederd zal verhoogd worden.”

 

Tot slot tekst 81 uit ‘De Zenmeester die blafte’:

Net als de lege ruimte kent Het geen grenzen.

Toch is Het precies op deze plek.

Hier! Nu!

Diep en helder!

 

Het spreekt als ik stil ben.

Het zwijgt als ik spreek.

 

De grote poort van mededogen staat wagenwijd

open om genade te verlenen:

er staat geen menigte in de weg!

 

Commentaar:

Behalve de menigte in je geest…

 

 

De citaten uit de Dao Deh Jing zijn afkomstig uit de recente directe vertaling van de Dao Deh Jing De Oorspronkelijke Mystieke Wijsheid van de Dao Deh Jing, Het mondelinge onderricht van de Oude Meester Lao Zi over Verlichting, Wijsheid en Meditatie, Zendaochan Uitgeverij 2023. Eerdere publicaties van Ben Zondervan als Wuwen Zi zijn Mediteren met Lao Zi, Van Warven Kampen 2e druk 2020 en De Zenmeester die Blafte, Zendaochan Uitgeverij 2020. Zie ook de boekbesprekingen van deze boeken in het Boeddhistisch Dagblad en de website daoisme.nl.

Dit artikel is een uitgebreide bewerking voor het BD van een artikel dat eerder is verschenen in Bres 343 jan/feb 2024