Wie schaft sie das?

Civis Mundi Digitaal #154

door Erwin van de Pol

Bespreking van Angela Merkel met Beate Baumann, Vrijheid. Herinneringen 1954 – 2021. Arbeiderspers, 2024.

 

Als je van saaie politici houdt, dat wil zeggen politici die zichzelf niet op de eerste plaats zetten, die bescheiden opererend geen oorlogen beginnen of uitlokken en proberen iedereen aan de slag te houden, te eten te geven en onderdak te bieden, dan is Angela Merkel ongetwijfeld één van je favorieten. Maar dan is althans vanuit die invalshoek deze autobiografie een tegenvaller. Want Angela Merkel lijkt saai, maar is dat verre van dat.

 

Normandië format

Dat is mede gegeven het turbulente tijdperk dat ze Duitsland leidde als bondskanselier en de facto ook Europa. Er gebeurde van alles in de periode tussen 2005 en 2021: de mondiale financiële crisis, de eurocrisis, de asielcrisis, de klimaatcrisis, corona en alle tussendoortjes die het achtervoegsel ‘crisis’ niet hebben meegekregen, maar dat wellicht ook waren. Bij de genoemde crises hoeven we in deze bespreking geen uitleg te geven of terug te gaan in de tijd, u herinnert ze zich ongetwijfeld allemaal indien u boven de 20 bent. Angela Merkel loodste Duitsland en voor een deel ook Europa indachtig haar bekendste uitspraak ‘Wir schaffen das’ er doorheen. Een uitspraak die haar het meest nagedragen werd, iets dat ze zichzelf overigens niet realiseerde toen ze drie woorden uitsprak.

Het speelveld van een leider van een groot land betekent nu eenmaal veel moeilijke kwesties, mooi geformuleerd in de woorden van de Amerikaanse (maar in Duitsland geboren) ex-minister van Buitenlandse Zaken Kissinger, die ooit de volgende wijsheid met haar deelde: ‘Bij elk succes krijg je een entreekaartje voor een lastiger probleem op de koop toe’ (overigens een parafrasering van Plato).

Dit boek gaat over hoe dat ging, dat omgaan met die crises, hoe ze dat zelf deed in Berlijn en Brussel en, wat haar altijd aantrok, op veel andere plekken wereldwijd. Hoe ze het als het ware met een krom germanisme ‘schafte’ (in bedrijven hoor je tegenwoordig wel  de afgeleide term scheffen’). Deze autobiografie is een handboek politiek en dan vooral internationale politiek. En ze heeft nauwelijks ergens echt spijt van, zo maakt ze duidelijk in het boek. Dat bleek ook uit een interview met schrijver Arnon Grunberg in Amsterdam in december jongstleden.[i] Dat standpunt heeft in Duitsland de afgelopen maanden tot debat geleid.[ii]

Merkel beschrijft haar handelen en evalueert dat tegelijkertijd. Ze is kritisch op haarzelf en natuurlijk ook op anderen, soms door personen vrijwel buiten het boek te houden (Berlusconi komt nauwelijks voorbij), soms door te zeggen waar het op staat (het boek is van voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen en ze is voor Harris, Trump staat er niet goed op).

Een voorbeeld van hoe dat handelen gaat, is het ‘Normandië-format’. In 2014 werd de geallieerde landing in de Tweede Wereldoorlog van zestig jaar daarvoor herdacht. Toen was de relatie tussen Rusland en Oekraïne ook al zeer gespannen, de Krim was recent door Rusland geannexeerd. Na veel verwikkelingen waarbij Merkel en de toenmalige Franse president Hollande zich enorm inspanden, werd ook de net gekozen president van Oekraïne Porosjenko uitgenodigd. Het lukte om kort voordat de ceremonie begon Poetin en Porosjenko bij elkaar te krijgen met Merkel en Hollande en ze tien minuten met elkaar te laten praten. Er werden geen afspraken gemaakt, behalve dat het gesprek zou worden voortgezet. Dit Normandië-format zoals Merkel het noemt, heeft ze later vaak gebruikt bij crises. Het ontstond min of meer toevallig en uit tijdnood, maar werkte zo goed dat het een succes bleef in bewust georganiseerde vorm.

 

Co-auteur?

De opzet van het schrijven van deze autobiografie is wat ingewikkeld, omdat het eigenlijk niet helemaal een autobiografie is, maar deels een biografie. Vrijheid is geschreven door Merkel met Beate Baumann. En Baumann is veel meer dan een co-auteur geweest voor Merkel, zo blijkt steeds meer hoe verder je leest. In het boek praat en spiegelt Merkel regelmatig met Baumann. Over het schrijven van dit boek, maar ook op vrijwel alle beslissende momenten in haar politiek-bestuurlijke loopbaan. Je krijgt uiteindelijk sterk de indruk dat dat in de praktijk nog veel meer zal hebben plaats gevonden dan dat wat in het boek is gekomen.

Baumann is haar persoonlijke assistent die ze vrijwel alle, ook ingrijpende politieke, beslissingen voorlegt. Ze trekt zich ook regelmatig terug met haar, bijvoorbeeld in retraites aan de Oostzee om exclusief met Baumann na te denken over kwesties. Zij is een onafscheidelijke schaduw van Merkel, klankbord en geweten inéén en ook nog eens degene die zaken voor haar regelt als wie ze ontmoet op haar binnen- en buitenlandse reizen. Baumann is vrijwel altijd als eerste op de hoogte en blijft dat soms als enige. In haar kantoor heeft Merkel de bureaus zo herschikt dat ze altijd direct oogcontact met Baumann kan hebben. Die dialogen geven veel inzicht in het denken van Merkel en overigens ook van Baumann. Maar haar co-auteur staat niet in het personenregister en de paragraaf Woord van dank is mede in haar naam geschreven.

En een saillant detail dat wij zouden kunnen signaleren als ‘typisch Duits’, Baumann en Merkel blijven na al die jaren ‘u’ tegen elkaar zeggen, terwijl ze symbiotisch waren en bijna getrouwd leken. Toch blijft de persoon van Baumann wat wazig. Terwijl de invloed die zij heeft onmiskenbaar is en qua feitelijkheid helder is beschreven. Naar mate je verder leest, word je steeds nieuwsgieriger naar haar doen en laten. Ze is overduidelijk een bepalende factor geweest in het succes van Merkel. Maar hoe dat echt ging en hoe ver haar invloed strekte, komt niet uit de verf. Dat is logisch gelet op de opzet van het boek met een betrokken co-auteur. Maar het betekent ook dat de veelbetekenende dynamiek tussen Merkel en Baumann onvoldoende tot zijn recht kan komen.

 

Tijd

Het boek is er dik genoeg voor. Hoewel Merkel haar leercurve beschrijft van detail naar het grotere geheel en dat dus weet om te buigen in haar loopbaan en dat ook als één van de succesfactoren van haar succes kwalificeert, zijn de details in de ruim 700 bladzijden toch echt niet altijd weg gelaten. De data zijn altijd heel precies vermeld en de tijd wordt vaak ook niet vergeten. Dat zal ik u besparen net als dat ze haar laatste toespraak als CDU voorzitster hield op 7 december 2018 en dat dat een vrijdag was. Het zal u niet direct interesseren, net zo min als de data van haar twee covid vaccinaties. Haar kanselierschap duurde 5860 dagen, dat u dat wel even weet.

Waarbij wel nadrukkelijk aan de orde is dat Merkel haar omgang met tijd en vooral haar timing als cruciaal ziet voor het grote aantal jaren dat ze kanselier is geweest en kon blijven, kortom voor haar succes. In het reflectieve hoofdstuk Kairos schrijft ze dat ze in cruciale situaties intuïtief aanvoelde wanneer het juiste moment was aangebroken voor een beslissing. Ze gebruikte de tijd doordacht en dat is een interessant uitgangspunt voor het politieke functioneren.[iii]

Tijdens een wandeling met Baumann aan de Oostzee in de pauze bij het schrijven van het boek komt het begrip tijd als, zoals ze het noemt, ‘levenstijd’ terug. Ze geeft ironisch aan dat ze gelukkig bij haar aantreden in 2005 de krankzinnige (citaat van Merkel) hoeveelheid afspraken die ze zou hebben in de jaren erna nog niet kende. Maar zij, of eigenlijk weer Baumann, constateert tijdens de wandeling in het gesprek dat veel afspraken ook gewoon routine waren. Na de wandeling brengen ze die routines alfabetisch in kaart. Het betreft afspraken die in de zestien jaar kanselierschap één keer per jaar of om het jaar plaats vonden. Er volgen tien bladzijden die een mooi inkijkje in de routines van de bondskanselier geven en de Duitse politieke en bestuurlijke cultuur heel aardig omlijsten en onderstrepen. We pikken er bij de C één kenmerkende uit:

 

Carnavalsontvangst: ontvangst van het bestuur van de Bund Deutscher Karneval en uit iedere deelstaat een prins, prinsenpaar of driegesternte en een bekroonde dansgroep.[iv] Ik vond deze afspraak altijd erg leuk, ook al werd beweerd van niet.

 

Aardig en illustratief voor haar overdachte omgang met tijd zijn ook de opmerkingen over de wandelingen die Merkel bij internationale topbijeenkomsten toch nog tussendoor kan maken in verschillende Europese steden waar ze toevallig is. Naast Sevilla, Graz en Tomsk is ze onder de indruk van Amsterdam en wenst wandelend langs de grachten ooit een rondvaart te maken. Het is vrijwel de enige keer dat Nederland in het boek figureert. De Nederlandse politici Mark Rutte en Jaap de Hoop Scheffer komen wel een aantal keren voorbij, maar altijd in een internationaal perspectief van de EU of de NAVO, waar De Hoop Scheffer secretaris-generaal was.

Ze is oprecht geïnteresseerd in het land waar ze is en zo’n avondwandeling of al dan niet georganiseerde gesprekken met niet-bestuurlijk georiënteerde of actieve mensen helpen daar volgens haar bij.

Ze erkent eveneens het belang van tussentijds ontspanning zoeken. Interessante boodschap op dit niveau, het kan niet genoeg benadrukt worden. Ik  hoor vaak van mensen die veel zakelijk internationaal reizen dat ze ‘geen tijd hebben om de stad te bezoeken’. Het zijn in mijn ervaring ook de eersten die in een burn-out verzeild raken. Ik boek bij zakelijk bezoek aan mooie steden in het buitenland er altijd een paar dagen bij en als ik een intensieve vergadering heb gehad, verlaat ik de snelweg en neem ik een pontje. Een ex-collega die al jarenlang als een plantje thuis zit, liet me laatst weten dat ze ‘te weinig pontjes had genomen’. Het zal Merkel niet overkomen, ze neemt weloverwogen haar rustmomenten en geniet van wat er op haar pad komt, hoe druk ze het ook heeft.

 

Kort slapen

En ze maakt ook tijd. Tijdens het schrijven van deze recensie komt op een Duitse radiozender een item voorbij over slapen.[v] De interviewer en de wetenschapper komen bij het onderwerp ‘kort slapen’ onmiddellijk over Angela Merkel te spreken. Dat schijnt in Duitsland algemeen bekend te zijn. Wellicht heb ik er overheen gelezen, maar ik kan me niet herinneren dat Merkel daar in het boek aandacht aanbesteed. Waarschijnlijk is het voor haar normaal. Terwijl het wel uit maakt of je 20 uur per etmaal in touw bent, het gemiddelde van Merkel, of 16.

Verder laat Merkel een paar keer weten dat ze haar uiterlijk belangrijk vindt. In het kantoor van de bondskanselier huisde vrij permanent een visagiste. Het dragen van een broekpak was in het begin van haar loopbaan een ‘bewijs van moed’, althans binnen de CDU/CSU. Dat omschrijft ze nu als ‘bizar’.

 

Jeugd

Het zag er aanvankelijk niet naar uit dat ze tot een grote staatsvrouw zou uitgroeien. Merkel is nu 70 en hoewel geboren in Hamburg heeft ze de helft van haar leven in een dictatuur geleefd, de DDR oftewel Oost-Duitsland, de door de Russen gecreëerde communistische staat achter het IJzeren Gordijn. Haar ouders emigreerden vlak na haar geboorte in 1954 naar de DDR. Domineesdochter zijn betekende dat ze op een aantal voorrechten kon rekenen, maar er waren ook veel minpunten in de rigide, anti-christelijke dictatuur. Vooral de tegenwerkingen van de staat komen aan de orde in dit boek, maar Merkel benadrukt dat ze al met al een gelukkige jeugd heeft gehad.

Ze studeerde natuurkunde, daar was ze erg goed in. Ook na haar studietijd als wetenschapper, ze was dat voor de eenwording. En een voordeel van de studierichting natuurkunde was een minimum aan communistische ballast. Wetenschap was in de DDR sterk politiek georiënteerd, maar moleculen noch zwaartekracht zijn althans voor zover mij bekend niet kapitalistisch, noch communistisch.

Wat haar enorm heeft geïrriteerd tijdens haar politieke carrière en haar nog boos maakt is dat haar DDR verleden door haar tegenstanders er altijd maar weer bijgesleept werd als ze iets deed of besloot dat hen niet zinde. Zo van ‘zie je wel, een Ossi’. In het interview met Grunberg in Amsterdam gaf ze aan dat ze als zogenaamde  angelernte Bundesbürgerin zoals haar critici haar noemden, oftewel voormalige Ossi, zich altijd meer moest bewijzen. Terwijl die Wende op vijfendertigjarige leeftijd natuurlijk ook een beslissende gebeurtenis en grote verandering in haar leven is  geweest.[vi] Die ze volledig ondersteunde en haar de politiek introk. De titel van haar boek zegt alles.

 

Kohl

Het bewijs adequaat ‘angelernt’ te zijn kwam in de vorm van vier keer een verkiezing tot  bondskanselier. Daar ging een greep naar de macht in de eigen partij aan vooraf die pijnlijk was.

Helmut Kohl was haar leermeester en één van haar voorgangers. Kohl, zo schrijft Merkel, ‘oordeelde en handelde op basis van de geschiedenis’. Toen Kohl en andere prominente CDU leden eind 1999 in een financieel schandaal verzeild waren geraakt, besloot ze dat ze de politieke balans moest opmaken. Natuurlijk in overleg met Baumann, kwam ze tot de conclusie dat zij de functie van secretaris-generaal van de CDU serieus moest nemen en meedogenloos, publiekelijk en gericht op de toekomst stappen moest zetten. In 2000 lag de weg vervolgens open na het vertrek van Kohl, die weg moest omdat hij te diep in de zwartgeldaffaire zat om nog te kunnen functioneren.

Merkel reflecteert uitgebreid op haar kanselierschap. Ze beschrijft terug gaand naar haar eerste dag als bondskanselier de inrichting van haar kantoor en deelt de observatie dat de vloer van haar werkkamer door de architecten bewust op exact dezelfde hoogte is gemaakt als die van de plenaire zaal van de Rijksdag. Ze komt ook al gelijk tot de conclusie dat de moeders en vaders van de grondwet (de woorden van Merkel) de bondskanselier ook een sterke positie toebedeeld hebben. Maar tevens is het besef er gelijk al dat ze sterk afhankelijk is van de coalitiepartijen. In haar geval ook nog eens met de extra, opvallend vaak moeilijke dynamiek tussen de landelijke CDU en de Beierse CSU.

Vanuit die positie gaat ze opereren. Ze leert snel als bestuurder. Naar aanleiding van een slecht vallende vergelijking van radioactieve straling met … bakpoeder merkt ze op dat ze in het begin van haar politieke loopbaan nog dacht dat het een teken van zwakte was als een politicus fouten toegaf. Ze beschouwt dat nu als kop in het zand steken. Dat was in de periode dat ze minister van Milieu, Klimaat en Kernveiligheid was.

Het leren ging door toen ze vervolgens minister voor Vrouwen- en Jeugdzaken werd. Ze wilde bijvoorbeeld een variant van het uitstekend werkende systeem voor kinderopvang uit de DDR voor heel de Bondsrepubliek invoeren. Dat lukte uiteindelijk met als start januari 1996. Maar het zal pas om allerlei redenen in augustus 2029 helemaal gerealiseerd zijn. Ze concludeert dat vooruitgang bestaat, maar traag is als een slak.

Haar ministerschappen en met name die van Klimaat, doen wel een passie voor buitenlandse politiek ontwaken. Door haar Poolse roots en door haar uitstekende Russisch opgedaan in het schoolsysteem van de DDR, is ze ook niet eenkennig westelijk gericht in de geografische verdeling van haar aandacht.

 

Zomersprookje

Ze trouwde met Ulrich Merkel, een mede student in Leipzig, maar scheidde na vijf jaar. Ze hield wel zijn achternaam, ook toen ze in 1998 trouwde met Joachim Sauer. Ze woonde toen al lang met hem samen, waar vanuit conservatieve delen van haar partij CDU kritiek op was. Ze wachtte daarom bewust met een huwelijk tot de CDU in de oppositie zat om het idee te vermijden dat ze om carrièreredenen trouwde.

Dat zijn de voornaamste gegevens over haar privé leven, met haar enorme liefde voor voetbal. Er staan een aantal mooie foto’s van haar op de WK’s van 2006 en 2014 in het boek. Aan die WK’s wijdt ze zelfs een heel hoofdstuk, Het zomersprookje. De titel refereert aan het WK in eigen land van 2006, dat in de woorden van Merkel meer dan een voetbalzomer was. Ze haalt herinneringen op aan die zomer, waarin de Duitsers voor het eerst na de oorlog weer overal met hun zwart-rood-gele vlaggen openlijk naar buiten toe hun trots op hun land uitten en hun nationalisme terug vonden. Ze memoreert elders in het boek haar ergernis over de beroemde nederlaag van de Bondsrepubliek tegen de DDR op het WK van 1974 in nota bene haar geboortestad Hamburg en haar vreugde over toch het uiteindelijke kampioenschap van die Mannschaft op dat WK. Waar overigens verschillend over wordt gedacht, dat moeten we wel even kwijt. Op 7 juli 1974, de dag van de finale was ik 17, een kwetsbare leeftijd.

Op de tribune in Rio voor de WK finale van 2014 heeft ze te maken met de Hongaarse voetballiefhebber en premier Viktor Orbán.[vii] Die op de tribune in de buurt van haar tot haar ergernis er alles aan doet om haar zenuwen nog groter te maken dan die op dat moment al waren. Overigens is het een raadsel hoe bij een oefenwedstrijd het Duitse elftal tegen Italië in Florence met 0-3 in de rust kan achter staan en vervolgens ook nog met 1-4 kan verliezen. Merkels supporterschap blijft overigens beperkt tot het (West-)Duitse elftal, er komt geen enkele club voorbij.

 

Richtlinienkompetenz

Voor lezers geïnteresseerd in internationale politiek is deze autobiografie, laten we het toch maar zo noemen, een interessant boek. Er past wel een leeswaarschuwing vooraf. De appreciatie van dit boek vereist tevens enige interesse in Duitsland als land èn natie. Dit ondanks de paragrafen Afkortingen (tien bladzijden!) en Verantwoording van de vertalers, waarin de gebruikte Duitse en vaak moeilijk vertaalbare terminologie helder wordt geduid en/of uitgelegd. Ze zijn soms wellicht te mooi om te vertalen, zoals Plattenbau-flats, uit prefab elementen opgetrokken DDR hoogbouw of Richtlinienkompetenz, de bevoegdheid van de bondskanselier om bindende beleidslijnen uit te vaardigen. Merkel ging daar zoals in alles weloverwogen mee om, een grote staatsvrouw waardig. Haar afscheid ontroerde daarom velen.[viii]

Tot slot, terugkomend op de genoemde discussie in Duitsland of ze het altijd bij het juiste eind had bij haar beslissingen als eerste vrouwelijke Bondskanselier, vraag ik me met hoogleraar, historica en Duitslandkenner Beatrice de Graaf af, waar dat excuses eisen aan Merkel vandaan komt.[ix] De Graaf suggereert dat haar vrouw-zijn daarvan de oorzaak zou kunnen zijn. De vraag is echter wat mij betreft vooral of we Angela Merkel met haar kwaliteiten missen. Nu en in de toekomst …



[i] Merkel staat nog achter haar beleid; Het Parool,14 december 2024

[iii] Recent heb ik met collega’s van het interuniversitair instituut Sioo een boek met essays over tijd geschreven waar dit speelveld uitgebreid aan de orde komt (overigens zonder het boek van Merkel toen al te kennen); Tijdmeesterschap. Een handreiking voor veranderaars , Sioo/Mediawerf 2024.

[iv] In het Rijnlandse carnaval bestaat de traditie van een gezelschap genaamd ’Dreigestirn’: de lokale Prins Carnaval met een boer en een jonkvrouw.

[v]   WDR5 Quarks – Wissenschaft und mehr, 16 januari 2025, 15.04 https://www.wdr.de/programmvorschau/wdr5/uebersicht/2025-01-16/ 

[vi] Het DDR museum (https://ddr-museum.nl/) te Monnickendam besteed dit jaar aandacht aan het feit dat de Duitse hereniging 35 jaar geleden tot stand kwam en heeft een aantal activiteiten op het programma staan: https://ddr-museum.email-provider.eu/web/fmqr0a50bk/wsaqr8cjot/rxxqnfisyg/n0h8efkezf

[vii] In hun liefde voor voetbal vinden ze elkaar dus al niet, maar het contrast tussen Orbán en Merkel als bestuurders is nog groter. Merkel geeft haar kiesdistrict in de Oost-Duitse deelstaat Mecklenburg-Voorpommeren de nodige aandacht, maar daar blijft het niet bij. Orbán combineert bijvoorbeeld zijn liefde voor voetbal, om althans  in die sfeer te blijven, met liefde voor zijn geboorteplaats Felcsút. Er is een ‘arena’ gebouwd die 12,4 miljoen euro heeft gekost, waar de bevolking van Felcsút een paar keer in kan. Er is ook een 40 kilometer lang treinspoor aangelegd van Boedapest naar Felcsút, waar gemiddeld zo’n 35 mensen per dag gebruik van maken. Trein en stadion zijn gebouwd met Europese subsidies, die wil Orbán dan weer wèl van Europa. Veel niet, zoals we weten, vooral gezeur over mensenrechten, persvrijheid en dat soort dingen.

[viii] Zie bijvoorbeeld het afscheid van de Franse president Macron: https://www.youtube.com/watch?v=PcYquX3DAqw

[ix] Merkel bood terecht geen excuses aan, Beatrice de Graaf; in: Historisch Nieuwsblad, 1-2025